Biskop Eysteins Formaningsbrev til Thelebönderne i Oslo Stift

Fra heimskringla.no
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif


Ýmsir textar


Oldnorsk Læsebog


udgiven af P. A. Munch og C. R. Unger

Christiania 1847


Biskop Eysteins Formaningsbrev til Thelebönderne i Oslo Stift

Udstedt fra Gimsö Kloster 11te November 1395.


Vér Eysteinn með guðs forsjá biskupr í Osló, heilsum öllum mönnum í Hvítiseiðs sókn, Tyrisdali, Nizsisdali, Fyrisdali, Skafsám ok Mónum kveðju guðs ok várri ævinligri blessan. Næst er vér nær yðr várum firir 9 árum funnum vér mikit áfátt um sumliga hluti hjá yðr vera, sem yðrum sálum váðaligir eru ok svá hvat áfátt er með yðart siðferði, ok svá téði þér oss ýmis erendi, sem stundum fóru í efi millum vár ok yðar, ok stundum millum presta þeirra, sem yðr verða skipaðir, ok almúgans. En af því at vér kennum oss skyldugir vera ráð á leggja öll þau málefni sem kristindóminum varða hér með yðr - gefi guð at vér mættim þat svá hugsa ok firir segja, at þat væri sjálfum Guði til lofs ok æru, kirkjunum til nytsemdar ok yðr til hugnaðar bæði þessa heims ok annars, sem vér fyrr báðum guð í váru hjarta ok bréfi ok nú biðjum - endrnýjum vér vára gerð nú, sem vér gerðum með ráði ok samþykt várra kórsbrœðra ok þeirra beztra ok elztra bónda sem þá hjá oss váru, ok er þó enn, því verr, lítit umbetrat.

Fyrst funnum vér með yðr áfátt vera um þat sem mest varðar, at þér hafit ei svá kærleika hvárr til annars, sem vera skyldi, þvíat manndráp, því verr, henda hér meir en í nökkurum öðrum bygðalögum, hvarmeð vér undirstöndum kærleikann þunnan vera yðar í millum, allrahelzt sakir þess at ýmisir af yðr bera gjöld ok bœtr upp eptir sína frændr sem af eru teknir úforsynju; þó hefnast þeir svá fast síðan sem fyrr. Eru þat þau verstu forráð sem vera megu: lofa frið ok grið, ok síðan bera öfund á sínu hjarta ok illan vilja til þess er hann fyrr sættist viðr; ok megu þeir er á þær sættir gera, griðníðingar heita ok fullir dróttins svikarar, hluttakandi æfinligrar helvítis pínu með djöflinum sjálfum, sem fullr með öfund ok ilsku er, ok með hinum fúla Júdas, er sveik sinn herra með kossi sem friðarmark skyldi vera. Svá sýndist oss ok at þér varizt ei svá bannfœrða menn eðr þá sem forboðaðir eru af heilagri kirkju, sem tilheyriligt væri, því ráðum vér yðr, áminnum ok harðliga bjóðum, at þér varizt þá héðan í frá sem hina fúlustu eitrorma, því at svá sem ormrinn skaðar líkaminum mannsins með éitri sínu, svá skaðar einn bannsettr maðr eðr sá, sem í opinberri úhlyðni lifir, sálinni, því at hverr sem samneytir bannsmanni fellr í bann með honum; ok svá líkaminum, með því at mörg eru dœmi til þess, at firir rangra manna skuld fá réttlátir menn opt stóran skaða; geymit yðr því görla, at öll grið er þér gefit sé með hjarta görð ok geymd, ok at samneyti bannsmönnum eðr af heilagri kirkju forboðuðum.

Svá varizt ok görla um embætti yðart sem yðr berr um páskar at taka, at þer gangit þartil með allri auðmjúkt ok virðning einn tima á hverju ári, því at hverr sem svá er um þrjú ár, at hann taki eigi embætti, verðr af því útlægr eptir kristnum rétti; ok af engum megit þér þat hafa utan af yðrum sóknarpresti, enn þó at þér sét í öllum skilum, utan með hans lofi; enn siðar megu þeir sem í úskilum eru; ok því taka þeir þat embætti í forboði, ok er þá verr tekit en vera látit. En vér höldum þá útekit hafa á laganna vegna, ok því þremr árum framliðnum skulu vér þá, er svá í forboði taka, láta lýsa útlæga. Því verit allar í hlýðni viðr guð ok oss. Verði nökkurr brotligr, bœti sem fyrst; tekr heilög kirkja ok vér á hennar vegna gjarna alla til náða sem náða eru verðir.

Svá ok sakir þess at Biskop hefir sjaldan farit hér með yðr visiterandi, efar ýmisa um hverr honum reiðu gera skal; því sé yðr kunnigt at þar sem tíundir gerast taki prestar móti biskupi sínum, svá at kirkjan af sínu uppheldis gózi hjálpar þeim alls ekki þartil. Svá berr ok bóndum þar sem eigi gerist tíund at reiða biskupi kost ok hestafóðr úsköddu kirkjunnar uppheldis gózi, ok af því at hér á Þelamörkinni hafa bœndr sik skilt at gera biskupi skatt á hverju ári ok reiðu, því hann ferr at ferma börn, ok presti reiðu firir tvá hluti tíundar ok þriðja halda uppi kirkjum sínum: því bjóðum vér yðr bóndum öllum, at þér gerit svá saman reiðuna sem á er lagt þeim í hendr, sem oss firir kost ságu. Hrökkr þat eigi til, þá leggit svá mikit til at viðrtökumenn sé skaðalausir, því at enguleiðis viljum vér kirkjunum þarum þyngja. En hverr sem vill þat eigi gera, viljum vér at honum neitist embætti af heilagri kirkju, meðan vér sjalfir í kirkjudurum þa lögliga ámintum. Svá ok at þér sét vissari á þá reiðu út at gera, skipum vér svá, sem ok geymist víðara hvar á Þelamörku, at þá er biskup býðr reiðu sína at gera, vér eðr várr eptirkomandi, geri hverr með laups virði í smöri ok öðrum þeim hlutum sem til kostar heyrir ok hestafóðrs, ok andvarðit viðrtökumönnum með prestanna vitorði, tveim eða þrem kirkjufjárhaldsmönnum eðr öðrum, sem þér til velit ok vitvænstir eru ok látit þeim reiða í næsta garði kirkjunni sem viðrkvæmilig hús eru, ok svá at alt sé saman komit ok reitt, þá er biskup kemr til garðs; ok hann faí þá þeim í hönd, sem þar skal firir sjá; hleypr þar nökkut yfir sem til kostar er, þá er biskup ferr at garði, þá hafi þat sjálfir bœndr aptr, svá þó, at biskup unni viðrtökumönnun þaraf nökkut firir sina mœðu sem honum sýnist skynsamligt vera; en ef þat hrökkr eigi til, þá sé bœndr skyldugir til at leggja svá at nœgist. En þó at oss þótti nú sumum stöðum nökkut áfátt vera, umberum vér þat firir því at vér finnum viðrtökumenn viljuga vera ok svá ýmisan almúgann. En þá er prófastr ferr einnsaman at visitera, viljum vér at hann liggi hja prestum ok á þeirra kost þar þeir sitja; en þar sem eigi sitr prestr, þá reiði kirkjufjárhaldsmenn honum viðrkvæmiligan kost ok hestafóðr sem forn vani er, svá at eigi sé kirkjunni þyngt með nökkurum gestum.

En at eigi sé missemja millum yðar ok presta þeirra sem yðr verða skipaðir, viljum vér at héðan ífrá láti hverr prestr sik atnœgja í fulla útferð kú eðr kýr virði. Er ok svá at menn eru svá fróðir, at þeir vilja eigi presti boð senda eðr eigi helga oljan taka, þá viljum vér at prestsins réttr eigi minki þaraf, útan nökkurr sé fátœkr svá at hann eigi formegi þat út gera; þvíat vér viljum at prestr oli ok alla reiðu veiti svá fátœkum firir guðs skuld sem ríkum firir verðlaunar skuld, ef þeir þat þurfi krefja. Ok þeir sem eigi formegu gefa fulla útferð, gefi hálfa eðr minna eftir efnum sínum. En firir barns lik hvert viljum vér at þér synit eigi prestum yðrum vikumat smörs til þess er þat er þriggja vetra gamalt, en síðan til þess þat er tólf ára, hálfleypi, ok síðan, til þess maðr kemr í bónda lög, greiðist í útferð laupr eðr tveir aurar forngildir eptir því sem gört hefir verit í hverju bygðalagi hér til. Ok í innargöngu gefi vikumat smörs sem gefit hefir verit yfir alla Þelamörkina eptir stóran dauða, þótt í öðrum bygðalögum, sem tíund gerist ok annarr offrdagr haldist uppi, gefist minna, sem vér ok með yðr sömdum þá vér fyrrmeir fórum. En þótt prestr sé skyldugr yðr alt embætti kaupalaust at veita, þó erut þér honum þetta skyldugir at halda. En ef nökkurr er sá er presti vill eigi þetta útgera síðan prestr hefir sitt embætti veitt eðr heldr presti reiðu sína, þá má prestr ganga í kirkjudyr ok setja honum þrjár fimtir til sinnar skyldu; en ef eigi er lokit innan þeirra þriggja fimta, þá má prestr honum halda alt embætti af kirkjunni. Varist ok prestar at þeir haldi eigi rangliga nökkurum manni embætti, þvíat þeir standa þeim dóm firir er þeir embættit halda, ok oss gefa þeir fjársektir, ok þarmeð eiga ván stórrar plágu ok refstar. Ok bíðjum vér alla presta hér ok bjóðum, at vera sínum sóknarmönnum greiða ok auðkvæða í öllu sínu prestligu embætti sem mönnum af þeim þarfnast, sem þér vilit hafa laun af guði, þökk af oss, ok varast várar refstir. Þat sama ráðum vér yðr bóndum öllum, áminnum ok harðliga bjóðum, at þér haldit presta yðra í heiðr ok allri virðing, sem yðra feðr, firir guðs skuld ok þeirra embættis skuld; ok verit þeim hlýðugir ok eptirlátugir, takandi þeirra fortölu ok kennidóm með kærleika svá sem þér skyldugir erut, ok geymit 10 guðs boðorð með réttri tru, ok varist 7 höfuðsyndir með því meira sem vér höfum nú sjálfir yðr tét ok prédikat. Heiðrit guð ok elskit yðarn jafnkristinn svá at guð megi yðr í þessari veröld elska ok eptir þetta líf heiðra með himinríkis verðlaun!

Ok svá at þér allir verðit þess njótandi, at vér sjálfir til yðar kómum, viljum vér yðrar kirkjur heiðra með afgiptum, yðr ok yðrum eptirkomandum til hugganar ok sáluhjálpar, ok öllum réttskriptuðum mönnum til synda aflausnar, er þingat koma á þeim dögnm er síðarmeir nefnast, eðr þeim hjálpa með sínum ölmusum. Fyrst til Hvítiseiðs 40 daga aflát; til Bjár 20 daga; til Þveita kirkju 20 daga; ok kirkjunni á Róholti ok í Þriðjunginum 10 daga til hverrar þeirra, á hvern jóladag, áttandadag, þrettándadag, ok fjóra Maríumessudaga, páskadag, helga þórsdag, hvítasunnudag, trinitatismessudag, Jónsvökudag, Olafsvökudaga báða, Michjalsmessudag, ok allra heilagra messudag, kirkjumessudaga ok kirkjudróttins daga, í hverri kirkju, ok svá opt sem þér hjálpit kirkjunum með yðrum ölmusum. En hinir allir, er kirkjunnar gózi - hvárt þat er í lausu eðr föstu, minna eðr meira, hvárt þat er lagt til prestborðsins eðr umbóta kirkjunum - at kirkjunum herdraga með stuld, falsreikning eðr ofrkappi, eðr ok várn skatt aptr halda útan várt minni, skulu vita sik í banni vera ok guðs reiði, sancti Petrs, sancti Páls, apostola hans; ok ván eiga at þeir fái bráðar hefndir bæði þessa heims ok annars.

Geymit ok görla allir saman, at þér gerit Rúmaskatt, talinn pening þann minsta er fellr af konungs steðja, hverr maðr sem embætti tekr; á þá peninga Sanctus Petr á Rómi, ok því heitir þat Rúmaskattr.

Veri guð með yðr öllum saman ok biðit firir oss! Vér kennum oss skylduga vera yðr aldrigi at gleyma framleiðis!

Af því at firir oss er tét at bœndr í Mólanda sókn ok Mónum bjóða sik til betranar ok yfirbóta um þat upphlaup er þeir görðu næst vér visiteraðum, viljum vér heiðra þeirra kirkjur með afgiptum, 20 daga til hverrar þeirra í áðrnefnda daga. En þeir af Skatsám hafa sik sjálfir úverða gört nökkurra náða, meðan þeirra þrjózka ok vánzka vex ok eigi minkar.

Svá bjóðum vér ok yðr öllum heilagt halda á helga líkams dag ok fasta firir með hvítan mat (er sá dagr þrem vikum dagstœtt eptir helga Þórsdag um várit); ok þar með viljum vér unna kirkjunum yðrum afgiptir, svá hverri kirkju þann dag, sem í sjálfu bréfinu stendr, umfram allar þær afgiptir sem lögin heiðra þann dag með.

Var þetta bréf gört á Gimsey, Marteinsmessu dag anno domini MCCCXCV, undir váru innsigli.