Martinus Saga Byskups

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Noen spesialtegn vises ikke på iPhone/iPad.

Heilagra Manna Sögur

Martinus Saga Byskups

C. R. UNGER

Christiania 1877

I. (Cd. 645 qv.)

S. Martini episcopi

Martinus var æzcaþr af Ungara lande, en hann var fødr a Langbarþa lande. Frendr hans voro cyngøfger oc þo heiþner. Pater eius var riþera høfðingi, en hann fylgþi sialfr oc riþera syslo i eósco, þevgi at sialfvilia sinom, þviat hann fystez guþi at þ(i)ona þegar a ungom alldre. Þa er hann var .x. vetra, þa fór hann til kirkio at osatt frenda sinna oc beidez at vera primsingdr. Þa snørisc (hann) allr til guþs lofs, svat hann ætlaþez at fara i einseto, þa er hann var .xii. vetra, ef eigi bannaþe ostyrcleicr øsco hans. En þo var hugr hans avallt i munclivom eþa at kirkiom, oc barsc hann þat fyrer a ungom aldre þegar, sem hann fyldi i verki siþan. En (er) þat var boþorð kononga, at gamalla manna syner være tekner til riþera syslo, þa var oc Martinus tekenn til riþera liþs, þviat pater eius seldi hann fram, es oþocca lagþe a tru verc hans. En þa var hann .xv. vetra. En þion let hann ser fylgia, oc þionaþi hann þeim sialfr oftar oc dro scofot af honom oc þerde, oc oto baþer mat saman. Þria vetr fylgþi hann riþera syslo, aþr hann være scirþr, oc var þo hreinn af øllom þeim løstum, es þeire syslo ero vaner at fylgia. Micla gozco oc ast oc þolenmøþi, micla ast oc litelęte hafði hann viþ alla samriþera sina. Sva sparliga neyti hann oc fotzlo, at hann þóte heldr a þeiri tið muncr en riþere. Af slicom (hlutom) var hann hugþecr øllum samriþerum sinum, svat aller unno honom. Eigi var hann enn ða scirþr, oc gørði hann þo hvitvoðungs verc, þviat hann veite hiolp vesolum oc vann meþ þeim, er erviþe høfðo, føde valaþa oc clædi nøcþa. Ecce hirde hann sér af riþera fe nema hversdagliga atvinno, minntesc guþspiallex mals oc bar eigi ahyggio fyrer aurom annars dax føtzlo.

Anthonis van Dyck: Martin av Tours og tiggeren

2. Þat var of vetrardag i frosti miklo, at Martinus mæte clęþlausom manne i borgarhliþe. Sa bað þa, es umb liþo, at þeir miscunnaþe honom. Þa scilþe guþs maþr ser vera ætlaðan þann, er aþrer veitu eigi miscun. En hvat scylde hann gefa, þar er hann hafdi þa eki nema clęþi þau er hann stoð í, þviat hann hafði oll aunnor veit i slica þurft. Þa bra (hann) sverðe oc reist i svndr møtul sinn oc gaf halvan enom valaða, en [halvan hafði hann sialfr. Þa hlogu sumer at honom, er hann var stutbuen. En þeir comosc viþ, er heille voro i hug, er þeir høfðo eki slic verc unnet, þar es þeir mato clæþa enn auma, svat þeir være (o)calner efter. Enn ena nęsto not efter, þa er Martinus somnaþi, þa sa (hann) Crist scrydan þeim hlut motuls, es hann gaf enom valaþa. Þa męlte Cristr viþ engla liþ, er hia honom stoþ: «Martinus p(r)imsingdr at eins clæþi mik þvisa clæþi.» En Martinus hofsc eigi til metnaþar efter þessa syn, þót hann kenndi gøzsco guþs i sino verki, heldr toc hann scirn, þa er hann var .xviii. vetra. En þo hvarf hann eigi fra riþera syslo, þviat liþs hofþingi dvalþi hann oc het þvi, at hann mundi fyrerlata veraldar syslo efter scirn.

3. En er vikingar herioþo a Fraclande, þa samnaþi Julianus liþe oc tok at [heita heitfe riþerom. Þa þotesc Martinus finna macliga tiþ at leynas(!) fra riþera syslo oc melte við konongenn: «Hingat til þionaða ec þer, latu mic nu þiona guþi. Taki sa giof þina, er beriasc scal, en ec em Cristz riþere, oc er mer eigi lofat at beriasc.» Þa reidez konongr oc qvat Martinum fyrer hugleyse vilia raþasc fra orosto en eigi fyrer tru. En Martinus svaraþi: «Ef þu eignar þetta hugleyse mino heldr en tru, þa mun ec fara a morgen vapnlaus til orostu oc ganga i gegnom fianda sveit i Jesu Cristz crossmarki scrydr en eigi scilde ne hialme.» Þa var Martinus varþveitr, at reynt męte verþa, ef hann efndi þat er hann het. En annan dag sendu vikingar sendimenn til friþar oc gengo a hønd kononge orostolaust. Þena sigr veite guþ af bønom Martini, at eigi yrþi hann sendr vapnlaus til orosto, þviat þann sigr ate Cristr at veita riþera sinom, at aller sætesc ón mannfalle.

4. Siþan hvarf Martinus fra riþera syslo oc for i borg þa, er Pictauis heiter a Fraclande, oc sote heim helgan byscop þann er Hilarius het, oc var hann lengi meþ honom oc toc nøqveriar enar minne vigslor, þviat hann villdi eigi taca enar meire. Þa var hann mintr i draume, at hann føri til ættiarþar sinnar oc telþi þar tru fyrer fręndom sinom. En byscop baþ hann mioc, at hann scyldi aftr coma at lokenne syslo sinne. Martinus var hryggr, aþr hann føri i for þessa, oc sagþi brøþrom, at hann møndi margar meingørþer taca i fǫr þeire, sva sem siþan reyndisc. Þviat þa er hann for suþr of fiall, þa męte hann illvirkiom, einn þeira reide øxe at honom, en annar støþvaþi. Þa var hann tekinn oc bundinn oc seldr einom þeira til varþhalz. En sa leide hann fra auþrom oc spurþi, hverr hann være. En hann sagþisc cristenn vera. Illvirkenn spurde, ef hann hrødesc. En Martinus letzc alldregi ohrødare en þa, þviat hann qvazc vita guþs miscunn þvi meire iver ser, sem freistnen var meire. En hann letzc meir harma illvirkian, er eigi var verþr miscunnar. Þa toc illvirkinn tru, es Martinus hafði lengi talet fyrer honom, oc læysti hann or bøndom oc fylgþi honom a gøto, oc sa marger þann siþan i siþligo live. En er Martinus for fra Meilansborg of dag, com diofull a mot honom i mannz like oc spurþi, hvert hann føri. En Martinus qvatsc fara þangat, sem drotenn callaþi hann. «Hvargi sem þu hverfr eþa hnigr, qvat fiandinn, þa mun diofull standa at mote þer.» Martinus svaraþe: «Drotenn bergr mer, eigi mun ec hrøþasc, hvatki sem menn gera viþ mic.» Þa hvarf ovinr o(r) auglite hans. En sva sem Martino sagþi aþr hugr, þa leysti hann moþor sina oc marga aþra fra heiþne i kenningom sinom. En pater eius hvarf eigi fra villo. En Arrius villa for umb allan heim. Þa reis Martinus einn berliga i gegn otru kennemanna, oc toc hann af þeim margar meingørþer oc bardaga, oc var hann braut rekinn or borg, oc for hann þa til Langbarþa landz. Þa fra hann, at Hilarius byscop var rekenn fra byscopsstole sinom fyrer ofriþe villomanna, oc for hann þa til munclivis i Meilansborg, oc var þar undz villomenn toco hann enn a braut þaþan. Þa for hannn til eyiar þeirrar es Gallinaria heitir, oc ein(!) heilagar(!) prestr meþ honom, oc lifðe nøckveria stund við grasa rǫtr. En er Martinus fra, at konongr hafði lovat Hilario aftrcomo til stols sins, þa for hann norþr a Fracland efter byscope, oc toc Hilarius feginn við honom. Oc sete Martinus munclife scamt fra Pictauisborg.

5. A þeire tið com .i. primsigndr maþr til Martinus at heyra kenningar hans. En er þaþan liþo faer dagar, þa toc sa maþr braþa sot oc dó fyrr enn hann være scirþr. En Martinus hafdi heiman faret oc com þa heim, er hinn var nyandaþr, oc stoþo muncar hryggver iver liki hans. Þa bað Martinus alla út ganga fra likino, en hann lauc aftr durom oc fell a kne til bǫnar hia likino. En er hann hafþi lengi a bøn veret, þa scilþe hann, at guþs craftr nolgaþisc, oc retesc hann up af bøn oc beiþ misericordie dei. En er þaþa(n) liþo tvęr stunder, þa hrørþisc enn dauþe oc hóf up augo sin. Þa gorþi Martinus þacker guþi oc lau(c) up huseno, oc sꜵ aller þar livanda þann, er þeir baro dauþan þangat. Siþan toc hann scirn oc lifðe marga vetr siþan. Oc var hann it fyrsta vitne crapta Martinus. En hann sagþi sig vera leidan fra licam fyrer domstol ogorlex domanda oc dømþan til myrcra staþa. Þa como .ii. englar fyrer do(m)andan oc sogðo, at þar var sa, er Martinus (baþ fyrer). Siþan leido þeir ener somo englar hann aftr til licams, oc lifnaþi hann.

6. Enn for Martinus annan dag of acr eins auþex mannz, þess er Lupicinius het. Þa heyrþi hann grat oc horausti oc spurþi, hvi þat gegndi. En honom var sagt, at .i. þrell hafdi hengþan sic. Þa gec Martinus inn i hus, þa(t) er liket la, oc byrgþi uti alla aþra, oc var lengi a bøn hia likino. En er hann reis af bøn, þa lifnaþi enn dauþi oc leitaþi viþ up at risa. Þa toc Martinus i hønd honom oc seti hann á føtr oc leide hann livanda út ór huseno i augliti allz lyðs.

7. A þeire tiþ var Martinus valþr til byscops i Turonsborg. En eigi var auþvelt at coma honom fra munclife sino, aftr .i. borgarmaþr fann þat raþ, at hann sagði sot kono sinnar oc baþ Martinus fara þangat. En er hann com til borgar, þa var þar mikill mannfiolþi saman comenn, eigi at eins þeirar borgar lyðr heldr oc af enom nęstom borgom oc heroþom, oc var einn vile oc eit atqveþe allra at vilia Martinum til byscops. En faer voro þeir, er þvi męlto i gegn, oc fundo þeir þat til, at hann være liotr at alite oc illa horþr oc herviliga buenn, oc męti hann af þvi eigi byscop vera. En þeir er heilli alit høfðo, hlogo at heimsco hinna oc qvaþo þa lova Martinum, þa er þeir villdo lasta hann, þviat þeir mato engva sanna aleitne finna i gegn honom. Sa byscop er nemdr Defensor, er mest stoþ i gegn alþyðo vilia of þetta mal. En hann varþ ða þungliga fyrer rekinn meþ spamannz orþom, þviat sa mate eigi til comasc fyrer þrong manna at lesa i otosøngve, er lesa scyldi. Þa toc sveinn nocqerr up saltera oc søng vers þat, er hann fann fyrst. En sva męler i verseno: Af munne barna oc u(n)gmennes gørðer þu þer lof, drotenn, i gegn ovinom þinom, at þu eydir (ovin) oc Defensorem. En er þetta vers (var) sunget, þa gørþisc romr af alþyðo, oc scøm(muþ)usc gagnmęlendr, en allir tølþo at guþs raþi þetta vers sungit, at ovinr þeira Defensor heyrði þetta [til vitnes verx sins, en af ungmennes munne høvisc lof guþs iver Martino.

8. En siþan er Martinus toc byscops vixlo, þa helt hann eno sama litillęti i h(i)arta sem fyrr oc enom sama clæþabuninge. Oc var hann sva fullr af scynsemi, at hann varþveiti byscop(s) tign en tynde eigi munca sit. Hus ati hann afast kirkio nøcqeria stund. En er hann leidesc alþyð(o) þys, þa førþi hann hus sin ii^er. milor fra borgenne. En sa staþr var sva miog af manna vege, at eigi þurpte annarrar einseto, þviat þangat ma einom megin comasc of þrongva gøto mille fiallz oc ár þeirar er Liger heitir. Þar lét Martinus setia munclive sit, oc fylgðo honom þangat marger muncar; .lxxx. voro lerisveinar hans, þeir er epter hans dømum lifðo. Aller hluter voro øllom sameigner, oc var øngom lovat þar at selia ecki ne caupa. Enge var (i)þrot ne sysla framet nema rit, oc gørþo unger menn einer þat, enn ener ellre tømþosc avalt til bǫnar. Falega gengo þeir ut or huse nema til kirkio, oc drac engi vin nema siycr være. Flester voro þar harclęþom scrydir. Þeir urþo marger þar siþan byscopar, þvi at øll þioð villde helzt velia ser kennimenn yr munclifi Martini.

9. Staþr var .i. scamt fra Turonsborg, sa er menn hugðo helgan vera af greptri guþs vata, þviat ener fyrre byscopar leto þar kirkio gøra oc altare. En Martinus spurþe ena ellzto kennimenn bøþi at tið oc at namne pislarvata þeira, er þar voro grafner. En er þeir visso eigi scyrt at segia honom, þa sa hann við at coma til þess staþar, oc leitaþe eigi a alþyðo siþ, þviat hann vise eigi et sanna, oc (eigi) veite hann þeim fullting, at eigi efldi hann villo. Þa for hann of dag meþ fa munca til þessa staþar oc stoþ lengi fyrer altare oc baþ guþ, at hann syndi honom, hverr þar være grafinn. Þa leit (hann) til vinstri handar standa leiþilegan scugga, oc bauþ hann honom at segia namn sit oc verþelic. En (sa) sagþisc veret hafa þiofr oc drepenn fyrer gløpi sina oc eiga ecki sameign meþ helgom monnom. Þessa rød heyrðo aller, þeir er hia voro. En Martinus einn sa þann er męlte, oc sagþi hann hvat hann sa, oc let braut taca altari, þat er þar var, oc leysti lyð fra villo.

10. Enn møte Martinus of dag monnom þeim, er liki heiþens (mannz) fylgþo til gravar, oc nam hann staþar, er hann sa mart liþ fara, oc visse eigi, meþ hvat þeir foro. En er hann sa, at vindr hrørþi duca iver likino, þa hugþi hann, at blotmenn være, þviat þorpkarlar voro vaner oft at bera scurþgot hvitom ducom hulet of acra sina. Þa gørði (hann) crossmarc a mót þeim oc bað þa hrørasc (hverge) or stað, aþr þeir legþi byrþe sina. Þa stirþno(þo) þeir fyrst sem steinar. En er þeir leituþo viþ at hrørasc, þa snorusc þeir i hring oc mato eigi framar ganga, unz þeir logþo niþr likit, oc sa hverr til annars, oc visso eigi, hvat þeim var orþet. En er Martinus sa, at þeir foru meþ lik en eigi meþ blót, þa gørði hann cross efter þeim oc gaf þeim leyfi at fara meþ liket þangat sem þeir villdo.

11. Enn villde Martinus høggva blottre up eit a nøcqeriom bø, en heiþner menn riso i gegn oc léto hann eigi høggva treet. En hann talþe fyrer þeim oc qvat eigi goðdom vera i tre heldr dioflablot, oc qvat hann þeim heldr fallet at þiona himnaguþi, sem hann lezc þiona. Þa svaraþi .i. þeira, sa er diarvastr var: «Ef þer er nøcqvert traust i guþi þinom, ðeim er þu þionar, þa munom ver sialfer høgva treet, en þu tak vit þvi, es þat fellr, oc mun þic þat eki saka, ef guþ þinn es meþ (þer), sem þu segir.» En hann het þeim þvi ohrødr at gøra þat, er þeir beido. Þa urþo þeir aller sater a þenna maldaga, oc virdo þeir litels scaþa tresens, ef þeir felldi þvi ovin blota sinna. En treet var hallt a einn veg, svat einsynt var, at þangat munde falla, oc bundo þeir Martinum þar undir treno, oc hyggio(!) þeir sialfer oc voro glaþer. En muncar stoþo langt fra oc greto oc væto eigi lifs Martino. En er treet brast oc reiþ ovan at høfði honom, þa gørði hann crossmarc a mot þvi oc hafði traust allt i guþi. Þa fell treet af þvero fra Martino, sva sem vinnde lysti a mot, oc var at comet, at nøqverer menn myndi verþa fyrer treno, þeir er áþr þotoz i eoruggom stað vera. Þa toco heiþner menn at undrasc tácn. En muncar feldo tár pro gaudio, oc lofuþo hvarertveggio nomen Jesu Cristi, oc var mioc sva engi efter af þvi liþe, sa er eigi tøki tru oc hafnaþi blotum. En aþr Martinus qvęmi þangat, þa voro faer eþa enn helldr engver heraþsmenn, þeir es kynni namn Cristz, en af hans croptum oc dømom efldesc trua, svat nes hvert (oc) heraþ (var) kirkna fult eþa munclifa, þviat þar es hann braut hof, þar let hann kirkio gera eþa munclifi setia.

12. Slican crapt synd(i) Martinus enn a annarre tiþ, þa er hann lagþe eld i hof a nøcqveriom bꜵ; þa laust eldi i hus þat er nest var hofino. En er Martinus sa þat, þa ste hann up a huset scyndiliga oc rann a mot eldinom. Þa mate þar lita sialldsena orostu, er þeir elldr oc vindr gengosc at mote, oc gørðisc sva af crafte Martinus, at eldr vann þat eit, er honom var boþet at vinna.

13. Enn villdi Martinus briota et blotauþgasta hof a ꜵþrom bø, oc reis i gegn honom micell fiolþe heiþenna manna oc roco hann a braut meþ micelle meingeyrþ oc bardøgom. Þa for hann þaðan til nalęgs staþar oc scrydisc harclęþe oc fastaþi .vi. døgr oc baþ, at guþs craftr bryti hof þat, er hann mate eigi briota fyrer ofrike manna. Þa syndisc honom .ii. englar sva sem riþerar vapnaþer oc scialdaþer oc letosc sender af guþi at veita liþ Martino oc støþva heiþenn lyð, at enge rise i gegn honom, meþan hann bryti hofet. Þa hvarf Martinus aftr til bøiar oc braut hofet alt til iarþar oc øll scurþgoð oc stalla, er þar voro, at augsiondom heiþnom mønnom, es hia voro. Þa scilþo þorpcarlar sic vera støþvaða af guþs crafte, at eigi berþiz þeir lengr i gegn byscopi, oc toco mioc sva aller tru oc neito scurþgoðom, þeim er hvartki mego biarga ser ne øþrom.

14. Þat var enn er Martinus braut hof a einom bꜵ, at heiþner menn riso i gegn honom; .i. þeira, sa er diarfastr var, bra sverþe oc villde þegar høggva Martinum. En er hann reide sverþ at Martino, þa fell hann openn oc varþ hrødr fyrer guþs crapte oc bað ser licnar.

15. En brøt Martinus scurþgot i øþrom staþ, oc villde .i. heiþenn maþr leggia saxe a honom. En (er) hann lagþe þvi fram, þa fell saxet or hefte oc fannzc alldregi. Oft gat hann sva talet fyrir heiþnom monnom, at þeir bruto sialfer scurðgot sin, þau er þeir bønnoþo honom aþr at briota. Sva var hann matogr at grøþa siuca, at enge com sva siucr til hans, at eigi tøki þegar heilso sina.

16. I borg þeire er Treveris heitir, var mær siuc, su er sic hafði til enskes hrørþa lengi, oc var miøc sva dauþ at øllom licam. En fręndr hennar stoðo þar hryggver oc biþo anlatz (hennar), þa er sagt var, at Martinus var comenn til borgar. En er þat heyrþi pater meyiar, þa rann hann þegar til kirkio oc fell til fota Martino, oc męlte: «Doter min deyr vesalegom dauþa, oc er þat dauþa verra, at ande er i briosti henne, en lica(m)r er mioc sva dauþr. En ec biþ, at þu comer oc bletzer hana, oc vęti ec, at hon mune af þer heilso taca.» Martinus svaraþi oc qvat inn gamla mann eigi virþa ret, oc talðesc hann overþr at geta iarteinir at guþi. En pater meyiar baþ ðess at meirr, at Martinus vitiaþe hennar, oc baþo meþ honom byscopar, þeir er þar stoþo hia. Þa for Martinus til husens, en margr lyðr stoþ fyrir durom husens oc beiþ ðess, er guþs þrell hugþi at gera. En hann fell til bønar fyrst, sem hann var vanr i slica þurpt. Siþan vigði hann viþsmior oc hellti i munn meyionne, oc toc hon þegar mal sit. Þa toc allr lica(m)r hennar at styrkiasc, sva sem hann for høndom umb, unz hon reis up heil oc stoþ a fǫtr sina.

17. A þeire tið ørþesc þrell hofþing(i)a ðess er Tetradius het. En er Martinus var beþinn at bletza þann, þa baþ hann leiþa til sin en oþa. En ohreinn andi let eigi braut leiða en oþa, heldr beit hann til þeira, er taca vildo hann. Þa fell Tetradius til fota Martino oc bað, at hann qvęme sialfr til ens oþa. En Martinus letzc eigi fara mundo til hus heiþens mannz. Þa het Tetradius at taca tru oc scirn, ef þrellenn yrþi heill. Þa for Martinus oc rac ohreinan anda fra sveininom. En Tetradius toc scirn oc lagþi ast a kenningar Martini oc iarteiner.

18. Þa er Martinus gec inn i hus nøcqers buanda of dag, þa stoþ hann a þresk(e)ldi oc letzc sia hreþiligan dioful i sciðgarþe oc bauþ honom braut at fara. Þa ørþe [ohreinn ande .i. þion, er a gøto hans varþ, oc toc sa at gnista tønnom oc bita til þeira, er fyrer honom urþo, oc hrødoz aller við hann oc flyðo. En Martinus gek a mot honom, oc nam hann staþar. En inn oþi for i mót meþ gapanda mun. Þa reti Martinus fingr sina i munn honom oc męlte: «Bitu fingr þessa, ef ðu mát nacqvat.» En hann gafði(!) munni þess at meirr, sem hann tøki viþ heito iarne, oc þorðe eigi at bita fingr hans. En er Martinus neodi(!) ohreinan anda braut at fara fra enom oþa, ða for hann meþ valldgange, þviat honom var eigi lofat ut at fara or munne.

19. Þa er Martinus com til borgar þeirar er Parisius heitir, þa mæti (hann) licþrom manne, oc cy(s)te hann oc blezaþi honom. Oc varþ sa þegar heill oc com til kirkio annan dag efter oc gørði þacker guþi fyrer heilso sina. Þat er oc sagt fra Martino, at siukfr menn fingo oc heilso sina oft, er þeir snurto við trefr af clęðom hans.

20. Arborius het greife, trúr maþr oc vitr. En doter hans [hafðe riðosott. En rit Martinus hafði þangat comet litlo aþr. En er (sottin) com at meyionne, þa lagðe Arborius ritet iver briost henne, oc hvarf ðegar soten fra henne. En Arborio þote sva micels vert of iartein þessa, at hann hét guþi meydome hennar, oc for þegar sialfr at føra hana Martino, at hann vigþe hana til nunno oc scrydi hana meydoms scruþe.

21. Paulinus het maþr, sa er auga sins annars hafðe mist i sot. Þa dro Martinus fioþr iver augo hans, oc nam þegar allan verc or augom hans, oc toc hann sion oc varþ siþan trumaþr micell.

22. Maximus (var) sigrsęll i orostom oc sva rikr oc dramlatr, at engver kennimenn ne byscopar þorðo i gegn honom at męla ne hirðmonnom hans nema Martinus einn, er postola crapt hafði i ser, þviat ef hann vilde konongenn nøcqvers beiþa, þa bauþ hann þat scyldlega heldr en hann bøþi, oc sa hann við at coma til borþs meþ honom, þot konongrenn byði honom heim meþ ser, oc qvað ser ofallet vera at blanda møtuneyti viþ ðann, er annan konong hafði felldan en annan flømðan ór lande. En Maximus svaraþi þvi, at (hann) tøki eigi konongdom af fyse sinne heldr at raþe landzmanna, oc letzc hann scylldr at veria land sit, oc qvad hann eigi guþs vilia horfinn fra ser, þar er hann hafðe gagn haft i þeire sócn, (er) enge væte honom sigrs. Af slicom orþom eþa bønom konongs for Martinus of dag til hallar konongs, oc varþ hann glaðr, es hann gat þat at honom. Gøfgom mønnom var boþit sem at hatið. Þar var inn retlatasti iarl Euodius oc .ii. ener æzto rikismenn br(o)þer konongs oc foþurbroþer. En a mille þeira sat prestr Martinus, en hann sat sialfr a stoli fyrer kononge. Þa var kononge forþr dryckiarbolli. En hann męlte viþ ðionenn, at fyrr scyllde selia bollann Martino, þviat hann var fuss at taca dryccio af hendi heilax mannz. En er Martinus hafði drukit, þa selldi hann preste sinom bollann, oc virde enge annan meira ne maclegra at taca viþ drykio hans en kennimann. Þessa tiltekio unndraþez konongr, oc aller þeir es þar voro, oc varþ ðeim Martinus tiþr af ðvi, er hann gørði þat i konongs høll, en engi byscop hafdi sva gørt við ármenn hans. En hann sagðe Maximus fyrer oorðna hluti, at ef hann villde fara til Langbarða landz, sem hann fystesc, oc eiga orosto viþ Valentianum konong, at hann mønde sigr hafa i enne fyrsto socn, en falla i annarre litlo siþarr. En þvi gec sva efter, sem Martinus sagði, þviat Valentianus flæði ur enne fyrre orrosto. En er vetr var a mille, þa samnaði Valentianus liþe oc com a ovart oc felldi Maximum.

23. Clarus het ungr prestr, sa er scilþesc viþ alla eigo sina oc gørðisc leris(v)einn Martinus oc varþ a scamre stundo algørr i øllom goðom craptom ennar hæsto tru. En hann ate hus scamt fra munclife Martinus, oc voro meþ honom marger brøþr. Þa com til hans .i. ungr maþr, sa er het Anatholius, oc sagðisc muncr vera oc syndi sic litelatan i augliti manna. En er hann hafði þar nøcqeria stund veret, þa sagði hann engla guþs coma til sin oft oc mela viþ sic, oc syndi hann þat meþ necqeriom iarteinom, unz sumer truþo. Þa sagði (hann) sva, at englar føre hvern dag a mille hans oc guþs, oc talþesc hann vera .i. af spamonnom. En Clarus truþi alldrege orþom hans. En Anatholius øgþi honom guþs reiþe oc vite, ef hann villde eigi trua orþom sva heilax manz, oc sva melte hann of siþer: «Þessa not mun drotenn senda mer af himne hvit clęþe, oc scal þat vera yþr tacn, at ec em i guþs crapte, er ec em scrydr guþs clęþe.» Þa varþ oþrom micel forvitne a at reyna þetta tácn. En er at miþre not com, þa þote scialva allr claustragarð(renn), oc var set oft liós til cliva þess, er inn unge maþr var í, oc var heyrðr þangat sva sem þyss rennanda oc romr margra rada. En er cyrdesc iver þvi, þa gec hann ut or [clivanom] oc callaþi þangat .i. af brøþrom oc syndi honom cyrtil þann es hann var scrydr. En sa undraþisc oc heimte þangat fleire, oc helldo liose til oc lito a clęþit vandliga. Clæþe var blaut oc harðla [hv]it purpura glicast. En eigi scilþo þeir hverscyns þat var, oc þreifoþo þeir umb oc mato eigi scilia, at annat være en clęþe. Þa eggiaðe Clarus brøþr at fara til bønar oc biþia, at guþ syndi þeim þetta scyrra. Þa varo þeir a bøn þat er nętr lifði. En er dagr com, toco þeir i hond Anatholio oc villdo leiþa hann fyrer Martinum. En hann brautsc við, þvi at (hann) qvat ser bannat at syna sic Martino. En er þeir neydo hann at fara, þa hvarf et hvita clæþi allt yr høndom þeim, þviat diofull þorði eigi at syna Martino sionhverfing sina.

24. Þess er oc getanda, meþ hverso micelli vęl diofull freistaþe Martinus of dag, þa er hann var a bønom .i. i huse sino, þviat sløgr freistari hulþi ilzco sina meþ flørþsamligo liose oc syndisc Martino biartr oc bliþr i alite scrydr konongscruþe oc hafd(i) corono yr golle oc gimsteinom. En er þeir høfdo lenge þagat baþer, svat hvargi qvat orð at øþrom, þa melte diofull fyrri: «Kenner þu, Martinus, þann er þa ser nu? Cristr em ec, comenn til iarþar at synasc þer.» En er Martinus svaraþi eigi, þa endrnyiaþi diofull dirfþ sina oc melte: «Martinus, hvat ifar þu at trua þvi, er þu ser? Cristr em ec.» Þa scilþe Martinus de spiritu sancto, at diofull var en eigi guþ: «Dominus Jesus Cristus dixit sic eigi coma mundo meþ konongscruþe ne golle; ec mun eigi trua, at Jesus come, nema meþ crossmarke sia ec hann, oc i þeire asionu oc buninge sem hann var pindr.» Þa hvarf ovinr or auglite hans sva sem reycr. En sva illan daun gerði efter i huseno, at þa var iflaust, at diofull hafði þar comet.

25. En(n) for Martinus of byscopsyslo sina a nøcqvere tiþ, sem vanþi er byscopa, oc toco við (honom) kennemenn a bø einom oc biuggio(!) rekio hans i huse þvi, er nær var kirkio, oc høfðo þeir gørvan elld mikinn aþr i huseno, þviat frost var. En er Martinus villde fara at sofa, þa sacaþesc hann viþ blautleic rekio sinnar, þviat muncar høfþo borit margan halm unndir hann. En hann var vanr at hvila a berre iorþo, svat harclæþi eit var undir honom. Þa varp hann undan ser halmenom øllom, en hann hvillde a iørþo berre, sem hann var vanr, oc sofnaði brat, þviat hann var farmoðr. En halmrenn, es hann hafði castað undan ser, fell i gøgnom golfðiles røfar i ofn, es undir var, oc festesc þegar eldr i halmenom, oc toc huset at loga. Martinus vacnaþe oc rann þegar til dura, er hann sa elldenn, fyrr en hann mintesc bønar, oc villde lata loco fra hurþo oc mate eigi. En elldrenn soti hann sva mioc, at føt hans brunno. Þa minntesc hann, at eigi (er) traust i flota helldr i guþi, scrydi hann sic tru scillde oc hvarf inn i logann til bønar. Þa stoþvaðisc elldrenn þegar oc grandaþe honom eigi. En er muncar sꜵ huset loga, þa bruto þeir dyrren utan oc fundu Martinum heilan standa a bønom i ellde. En hann sagði sva siþan, at þa være (hann) mest teldr af diofle, er hann gaþe eigi bøna traust fyrer hrøzlo, oc letzc hann kenna hita af elldenom, meþan hann hrødisc oc villde ut briotasc, en þegar er hann gorþi .✝. marc oc toc bøna traust, þa sagþi hann sva, at hann kendi eigi hita af elldenom siþan.

26. Martinus for enn of dag til kirkio oc møte clæþlausom manni i froste miclo. [Sa baþ Martinum gefa ser clæþi noccot]. Þa heimti [Martinus þangat diacn] sinn oc bað hann selia cleþi enom calna. Siþan gec Martinus inn i kirkioscot oc sat þar einn saman, sem hann var oft vanr a mille tiþa, þa er aþrer kennimenn foro hverr til sinnar syslo. En er diacnenn dvalþe at geva cleþi enom valaþa, þa com hann þangat i scotet, er Martinus sat, oc sagðesc calenn vera, en diacnenn seinan at gefa honom clęþet. Þa for Martinus þegar or cyrtle sinom under capo leynilega, svat inn valaþe sa eigi, oc seldi honom cleþit oc baþ hann braut fara. En diacnenn com litlo siþar oc qvat mal vera at syngia messo, þviat lyðr beiþ hans i kirkio. En Martinus svaraþi: «Eigi ma ec til kirkio fara, aþr inn v(al)aþe hevir clæþit.» Diacnenn scilþe eigi, at Martinus sagþi fra ser siolfom, þviat hann sa eigi, at Martinus var cyrtelslaus undir capo, oc spurþi, hvar inn valaþe være. «Sele mer clæþet, qvat Martinus, til mon inn valaðe at þiggia.» Þa reidesc diacnenn oc toc loþolpo necqeria stuta svarta .v. peninga verþa oc castaþe fyrer føtr Martini oc melte: «Her er nu clęþet, en ec se eigi enn valaþa.» Þa bað Martinus diacnenn ut ganga oc biþa hans fyrer durom, þviat hann villde eigi sia lata sic, meþan hann føre i clæþet, til þess at leynasc męte þat er hann hafði gevet. En goð verc heilagra coma up, þot þeir vile leyna, þviat Martinus for at syngia messo i þvisa clæþi. En a þeim dege þa er hann blezaþe altaresforn, þa vitraþesc eldr iver høfði honom, oc syndisc sem har hans retesc a mot elldinom. Þat sa mær ein oc prestr einn oc muncar .iii. En ver dømom eigi of þat, hvi aþrer mato eigi sia.

27. Evantius het maþr, sa er mioc var bunndenn i veralldar syslom oc þo vel truaþr. Hann toc sot micla oc sendi orþ Martino, þa er hann la hætr. En hann for þegar oc dvalþe eigi. En aþr Martinus qvæmi miþleiðes, þa kenndi inn siuki craft hans oc toc þegar heilso oc rann þegar a mot Martino oc bauþ honom heim met ser. En annan dag eftir þa hafði hoggormr særþan .i. þrel hans dauþligo sare. En Evantius fann þrelinn sialfr mioc sva eyrendan oc bar hann a øxlom ser oc lagði fyrer Martino. Þa hafdi eitr comet of alla liþo sveinsens, oc var hann blasenn sem belgr. Martinus for hondom of allan [licam hans oc sete] fingr sinn fyrer saret, er ormrenn hafði høgvit. Þa sote eitr oc þrote or ꜵllom liþom hans þangat til fingrar Martini. En er hann leti fingri fra sareno, þa spręndi or boge eitrs oc bloþs. En sveinnenn reis up heill, oc lofuþo aller guþs craft, er þetta tacn sꜵ.

28. En(n) for Martinus of dag cum discipulis suis, oc ato þeir dvøl nøcqeria, en hann for .i. fyrer, unz leite bar a mille. En auþrom megin leitesens foro caupmenn meþ clyfiaða hesta oc asna. En er þeir sa Martinum i loþno clęþi s(v)aurto, þa undosc hestar af gøto oc vøfðosc i tømom oc gørþo fartalma caupmønnom. En þeir reidosc oc hliopo af hestom oc børþo Martinum meþ svipom oc støngom. En hann hafði þolinmøþe oc var sva sem omale fyrer þeim. En þeir børþo hann þess at meirr, er þeim þoti sem hann kendi eigi bardagans. Þa como lerisv(e)inar hans efter oc fundo hann saran oc bloþgan liggia a iørþo, oc hofo þeir hann up á asna oc foru braut scyndiliga. En caupmenn hurfo aftr til hesta sinna oc villdo snua aleiþes for sinne. En hestar þeira varo orþner sva stirþer sem iarþfastir steinar oc máto hverge hrørasc or stað. Þa børþo þeir hest(a)na fyrst svipom, meþan þær unno, en siðan hiuggo þeir vꜵndo oc stangir i scoge oc keyrðo hestana meþ þvi, oc stoþo þeir ðo fastir i sama stað sva sem licneske. Þa visso caupmenner eigi, hvat þeir scyldo gera, þviat ða scilþo þeir, at guþs craptr hefti før þeira. Þa vitcoþosc þeir of siþer oc spurþo menn, er þeir hito, hverr sa var, er þeir høfðo barþan. En er þeim var sagt, at þeir høfðo Martinum barþan, þa ðote øllom einsæt, hvers þeir gulldo. Oc runno þegar scyndilega efter Martino oc scommoþosc sin oc greto oc ióso moldo i høfot ser oc fello til fota Martino oc baþo miscunnar, at hann léte þa fara leiþar sinnar, oc tølþosc þo þess verþir, at iorþen spryngi eþa rifnaþe undir þeim, eþa þeir stirþnaðe heldr sialver, sva sem þa varo hestar þeira stirðnaþir, oc leto þeir þat sialf(t) vera ser ørna pisl, er þeir visso efter ser gløp slican. En Martinus veiti þeim þegar miscunn oc blezaþe þeim, oc riþo þeir siþan leiþ sina.

29. En for Martinus hia bø nøcqeriom fiolmennom of dag, oc com lið mikit heiþinna manna a mot honom, þviat engi maþr cunne Crist a þeim bø. En þa var morgom forvitni at (sia) Martinum, þviat þeir heyrþo mart ogorligt sagt fra honom. Þa toc Martinus at boþa heiþnom mønnom guþs orþ, oc comsc hann viþ af øllom hug, es sva micell mannfiolþe scyldi eigi cunna scapara sinn. Þa gec fram kona nøcqver oc hafði i faþm lic sonar sins nyandaþs oc męlte viþ Martinum: «Vitom ver, at þu ert vinr guþs, gialtu mer einga son minn, er ny(!) er dauþr.» Þa hurfo at fleiri oc baþo meþ henne. Þa sa Martinus, at hann myndi geta tacn at guþi morgom til hialpar, oc toc hann viþ liceno oc fell a kne til bønar. En er hann reis up af bøn, þa selldi hann svein livanda moþor hans. Þa colluþo aller einne roddo oc ioto guþi Criste, oc letosc a einn trua. En Martinus primsignde þa þegar a þeim velle, er þa varo þeir, en scirþe þvi nęst.

30. A þeire tiþ er Martinus var litlo aþr til byscops tekinn, þa ate (hann) før til konongs hallar. En þa reþ Valentinianus Syrlande. En er hann visse, (at) Martinus møndi þess biþðia, er hann villdi eigi veita, þa let hann byrgia hallardyrr fyrer honom. En þat ioc dramb hugar hans, er hann ate kono þa er (i) Arrius villo var, oc snere hon hug hans fra allre vinoto Martini. En er Martinus com of sinn eþa tysvar oc naþe eigi male konongs, þa rann hann til ens visa traustz oc scrydisc harclæþi, oc var a bonom netr oc daga oc fastaðe. En a enom .vii. dege syndisc honom engell guþs oc baþ hann fara til hallar ohrødan, en hann letzc mundo up luca durom oc myqva hug konongs. Þa for Martinus til hallar meþ engels trøsti oc com at opnom durom oc gec inn, svat engi bannaþi, unz hann com fyrer konong. En er konongr sa hann, þa gerstesc hugr hans, oc gørþe hann eigi up risa ne luta byscope. Þa com elldr under stole konongs, oc brunno neþan føt hans. Þa reis hann up af stolinom nøþogr oc laut Martino oc hrødesc craft guþs, þann er hann hafði aþr fyrerlitenn. Oc beiþ hann eigi orþa Martini, heldr veiti hann, aþr hann være beþenn þat, er hann visse at Martinus vilde biþia. Oc bauþ oft Martino til borþz meþ ser oc vildi gefa honom margar giafar. En hann geyrþi við engom taca.

31. Claudiomacus het bør scamt fra Turonsborg, oc er nunnosetr i þeim bø, þar hafði Martinus gisting a nøqverri tiþ. En er hann var braut farenn, þa gingo meyiar inn i hus þat, er hann hafði veret, oc laso up halm þann allan, er hann hafði under hafðan ser, oc scifto meþ ser sva sem helgom dome. En er faer dagar liþo þaðan, þa [bat] ein þeira a hals óþom manne halm þann, er hon hafði ser hirðan fyrer helgan dom, oc varþ inn oþe þegar heill.

32. Þa er Martinus for fra Treverisborg, þa com a mót honom cyr oþ af diøfle, su er hliop fra nøtom oc stangaði menn, ef fyrer urþo. En er hon com til Martinus beliandi, þa gørþi (hann) crossmarc a mot henne oc bað hana stað nema. En er hon nam staþar, þa sa Martinus dioful sitia a baki henne oc melte: «Far braut þu ovinr fra smala manna oc qvel eigi meinlaus cyqvende!» Þa flyði illgiarn andi. En kyrin scilþe, hverr hana grøde oc fell til fota Martino. En hann blezaþe hana oc baþ aftr fara til hiarþar oc vera alldregi siþan ohøgia.

33. Enn møte Martinus veiðemonnom of dag. Hundar helto(!) hera a viðom velle, oc var heranom at comet, at hann mondi tekinn verþa, oc dvalþe hann dauþann i vecvingom. Martinus sa ꜵrmo a heranom, þviat hann var harmvitegr(!), oc bauþ hann hundom at standa oc lata hera braút fara. Hundar namo stað þegar, sem þeir være bunner eþa en heldr iarþfaster. En here forþaþesc.

34. Nauþsyn er at geta nacqvat, hvilic varo orþ hversdagleg Martini, þviat þau varo full anlegrar speke. Sauð nycliptan sa hann of dag oc melte: «Sia sauþr fylldi evangelii boþorð, hann hafði .ii. cyrtla oc gaf annan þann(!), er eigi hafðe; geyret þar efter.» Enn sa hann of dag svinahirþe i scinnføtom oc melte: «Þvilicr var Adamr i scinnføtum braut rekinn or paradiso. En ver scolom leggia niþr inn forna Adam, er sia merker, en scryþasc enom nyia Adam, þat er Cristr.» Þar com Martinus enn, er naut bito a velle, en svin rotoþo i støþom, en i støþom var blomgaþr vꜵllr af enom fegrstom grøsom. «Se her gliking lifs manna, qvat Martinus, hiuscap merker sia hlutr vallar, es smale hever af bitet et fegrsta, oc er þo gras eftir; en sa hlutr, er svin hafa umb snuit, merker hordom; en sa hlutr, er scinn i ǫllom blomom oc enom fegrstom grøsom, merker meydoms dyrð, sa er eki ma annat viþ lamnasc. Sva sem þeir villasc mioc, er hiuscap iamna við hordom, sva ero þeir oc heimsker, er hiuscap iamna viþ meydom. En spaker menn gøra þa grein, at hiuscapr ser til licnar, en meydomr cǫmr til dyrþar, en (hordomr) horver til pislar, nema iverbot hreinse.

35. Riþare nøqverr com til Martinus oc gørþisc muncr oc setesc i einseto. En kona hans var [oc vigð til nunno. En slógr freistare talþe þat i hug riþerans, at hann fystesc þess, at kona hans være þar i einseto meþ honom, oc baþ hann Martinum leyfa ser þat. En Martinus svaraþi oc qvat eigi munke soma at hafa samvisto viþ kono. En riþ(ar)enn baþ þess oft oc qvat eki samvisto þeira mǫndo granda goþri fyrerætlon, þar er hann var vigðr til muncs en hon til nunno. Þa svaraþe Martinus: «Segðo mer, ef ðu vast nacqvat i orrostu?» En hann svaraþe oc letzc oft veret i orrosto. Martinus melte: «Satu nøqveria kono i orrosto, þa er menn hiuggosc til eða scutosc?» Þa scamðesc(!) riþarenn oc fann, til hvers Martinus spurþi þessa, oc þaccaði hann þat, er honom var eigi veit villa hugar sins, oc hann var eigi acafliga avitaðr heldr hirtr meþ scynsamlego døme, þvi er riþare mate auþvelliga of scilia.

36. Tveir lerisveinar Martini, Gallus oc Sulpicius, varo stadder of dag fyrer durom, þar er Martinus var einn inne, oc visse hann eigi, at þeir stoþo fyrer durom, þviat hurþ var aftr. En er þeir høfðo þar staþit nøqveria stund, þa heyrþo þeir manna mal inn i huset oc namo þeygi orþa scil, oc var þeim ogn at þvi micel oc þotosc vita, at nøcqve miclo mondi gegna. En efter .ii. stundir dax gec Martinus ut. Þa for Sulpicius þegar til mals við (hann), þviat honom þote delst viþ hann, oc spurði, hvat tacnaþi sa romr manna mals, er þeir heyrðo baþer i huseno. Martinus frestaþe lengi at segia. En eki var þat, er eigi gæti Sulpicius at honom, ef hann vilde biþia. «Segia mon ec ycr, qvat hann, en ec biþ, at iþ segit engom: Maria oc Agnes oc Tecla melto viþ mic.» Þa sagði hann oc alit þeira oc buning, oc qvat hann þęr eigi at eins coma þann dag sin at vitia heldr myclo oftar. Petar oc Pol postola letzc hann oft sia. Dioflar como oc stundom at freista hans i ymsom lic(i)om, oc allra oftast i like Þors eþa Oþens eþa Freyio. En Martinus hafði crossmarc at scildi viþ allre freistne þeira. En hann kende þa, i hverionge likio(m) sem þeir varo, oc nemndi hvern þeira a namn oc fec hveriom þeira þa qveðio, er (þeir) varo verþer: Þor callaþi hann heimscan, en Oþen deigan, en Freyio portcono. Engla guþs sa hann oc oft, oc melto þeir viþ hann oc sogðo honom fyrer oorþna hluti.

37. Kennimanna fundr var i einhveriom stað, oc for Martinus eigi þangat, en þo villdi hann vita, hvat þar gørþisc. En þann dag for hann a scipe oc sat i stamne einn saman, sem hann var vanr at leita ser einseto. Þa syndesc engell guþs oc sagði honom alla hlute, þa er gørbosc a kennimanna funndenom. En er at var spurt, a hverre tið kennimanna fundr sia hafði veret, þa reyndisc sva, at a þeim dege hefðe kennemanna fundrenn veret, sem engell vitraþesc Martino, oc þeir hluter a þvi mote gørver oc męlter, sem engell sagðe.

38. Enn com maþr til Martinus meþ dotor sina .xii. vetra gamla, en hon hafdi alla ævi omala veret, oc baþ hann Martinum, at hann gevi henne heilso. En Martinus visaþe henne til byscopa þeira, er þa varo þar meþ konongenom. Valentinianus oc Victricius, oc qvat þa heldr en sic slicar iarteiner mega gora. En þeir baþo meþ honom, at Martinus veiti þat, er hann var beþinn. Þa dvalþe Martinus þat eigi at veita millde, er hann hafði aþr synt litelęti, oc bað ut ganga allan lyð annan, nema þeir varo efter faðer meyiar oc byscopar, þa er Martinus fell a kne til bønar. Siþan vigðe hann viþsmior oc heilte þvi i munn meyionni oc spurðe hana, hve faþer hennar heite. En hon sagde þat ðegar scyrt. Faþer hennar varð fegenn oc fell til fota Martini, letzc þessa rod dotur fyrst heyrt hafa.

39. Kona eins rikismanz sendi Martino viðsmior at vigia i glerkere, þat er hafa þurfti við morgom meinom eþa sotum. En er hann vigðe viðsmioret, þa sa prestr er hia stoþ, at þat ox undir blezon hans. Oc helt sa craftr blezonar oc viðsmiors vꜵxt, unz þat com heim til kononnar. Oc var þa glerkeret fullt, er aþr var . . . . . . . . . . . oc hafði þo runnit iver keret oc slagnat a clæþi þess er meþ for. Glerker fullt viþsmiors þess, er Martinus hafþe vigt, var set yver glugg. En sveinn nøcqverr svipte duki þeim er iver var breidr, oc visse eigi hvat under dukinom var. Glerkeret fell a steina, oc brotnaþe eigi heldr en þat felle a enn blautasta dun, oc slagnaþi eigi niþr viþsmioret. Þetta varþ eigi af atburþ heldr af crafte Martini, þviat bletzon hans mate eigi fyrerfarasc.

40. Lærisveinar Martini foro of bø nøcqvern of dag, oc hliop at þeim hundr olmr oc go. Þa męlte einn þeira: «I nafne Martini byð ec þer at þegia!» Þa ðagna(ðe hundr), sva sem tunga være scoren or høfði honom. Eigi at eins vann Martinus sialfr tacn, helldr gørðo oc aþrer marga hlute i namne hans.

41. Avicin(i)anus het iarl grimr oc drapgiarn. En hann com of dag i Turons borg, oc varo i før hans bandingiar marger, er hann hafðe fyrerdømþa til draps eþa til meiðingar. En er Martinus fra þat, ða for hann þegar nær miþre not til husa ens grima iarls. En þar svafo allir, oc varo hurþer aftr. Þa stoð Martinus fyrer durom a bønom. En er Avicinianus var sofnaþr, ða vacþe engell guþs hann oc męlte: «Þrell guds liggr fyrer durom þinom, en þu søfr.» Þa vacnaþe iarl oc callaþe þrel sinn oc sagði, at Martinus var ute fyrer durom oc villde inn ganga. En þręll var syfiaþr oc lauc inne iþre einne hurþo up. En er hann heyrþi til enskes, þa hlo hann at drotne sinom oc qvat hann tolldan vera i drøme oc let engi mann vera fyrer durom, oc qvat eigi mondo kennimenn vaca vilia of nøtr. En þat var øþvelt at telia fyrer Aviciniano, oc somnaþi hann i annat sinn. Þa com engell at honom oc barþe a honom oc qvat Martinum standa fyrer durom. En er þręlar dvolþo at fara, þa reis iarl up sialfr oc lauc up durom oc fann Martinum oc męlte viþ hann: «Ecki er scylt at męla viþ mic, veit ec, hvers þu fysesc, farðu oc hafðu þeget þat er (þu) biþr, at (eigi) fyrerfare mer guþs reiþe i hemnd þinne. Oc matu þvi trua, at nu hefi (ec) lit scelfðr veret, aþr ec føra sialfr til mals við þic.» Þa let iarl þegar leysa bandingia, oc for hann samdøgris sialfr a braut. En þot hann være grimr i øllom stoþom oþrom, þa þorþi hann aldrege siþan at lysa yfir þvi i Turonsborg.

42. Enn com Martinus of dag til husa hans oc sa hann svartan diofol sitia a halse honom, oc bles hann a mot fiandanom. En Avicinianus hugþi, at Martinus gorði ser haþung oc melte: «Fyrer hvi veiter (þu) mer hꜵþung?» Đa fløþi diofull af stoli sinom. En Martinus svaraþe: «Eigi veiti ec høþung þer, heldr enom svarta, er sitr a halse þer.» En iarl var avallt siþan ogrimare en aþr, þviat hann scilþe þa, af hvers eggion hann hafði grimr (veret).

43. Bꜵr var sa .i., er a hveriom misserom geyrði hagl, þat er økrom spilte. En sa het Auspicius gøfugr maðr oc truaþr vel, er mest mein varþ at hriþ ðessi. Sia for at finna Martinum oc sagði honom vandreþi boiarmanna oc baþ hann fulltings. En Martinus baþ oc gat þat at guþi, at mannege varþ mein at þeire (hriþ) i þvi heraþe a þeim .xx. vetrom, er Martinus lifðe siþan. En a þeim misserom er hann andaþisc, þa com in sama hrið i heraþet, þviat allr heimr gret andlat hans, en fagnaþe life hans.

44. Støpull ramgor stoþ i einom castala, en i þeim støple ovanverþom sat scurþgoð a stole. En Martinus bauð presti, þeim er i þvi þorpe var, at briota støpulinn. En sa het Marcellus. En er Martinus com þangat i annat sinn, þa avitaþi hann prestenn of þat, es scurþgoðet var eigi brotet. En Marcellus talþe torvellt at briota stopolinn oc qvad eigi ostyrkia munca mega þvi afla, er traut mundo allsterker riþerar. Þa snøresc Martinus til ens truasta fulltinx oc var a bønom alla not. En at morne com veþr, þat er allan braut stopolenn til iarþar.

45. En gorþisc annarr hlutr slicr i øþrom stað, þa er Martinus villdi briota støpul mikinn, þann er scurþgot var i, oc mate hann eigi. Þa snørisc hann til bønar at vanða sinom. Oc var þa seinn elldligr stopull falla af himne i høfuð scurðgoþeno, oc leyste i sundr allan inn heiþna støpul moldo smøra.

46. En er sagt fra Martino eftir evangelii dømom, at kona .i., su er bloþros hafði, toc heilso þegar, es hon snart við cløþi Martini.

47. Haugormr screiþ of ꜵ a mot Martini oc lerisveinom hans. Þa męlte Martinus: «In nomine domini scriþv aftr, ormr!» Þa snøre ormrenn for sinne oc hvarf aftr. En er aller undroþosc iartein þessa, þa felde Martinus þar oc melte: «Ormar hlyða mer nu, en menn vilia eigi hlyða.»

48. Martinus var vanr at eta fisc a pascadogom. En hann spurþe litlo fyrer matmal, ef fiscr være til buenn. En diacn, sa er føzlo munca varþveite, sagði, at hann hefði (engi) fisc tekinn a þeim morne, [oc eigi heldr þeir] menn, es vaner varo at selia fisca. Þa melte Martinus viþ diaknenn: «Farðu oc legg net þit, oc mon fiskr coma.» En scamt var til ar fra munclive. Þa foru fleire muncar til ar oc væto goðrar veiþar, er Martinus bauþ at fiskia oc þurfte hann sialfr at hafa. En þegar es diaknenn lagði net, þa dro hann mikenn lags at eno fyrsta varpe, oc for hann heim glaðr til munclifs.

49. Maximus var goðr konongr at øþro, en hann var tøldr af raþom kennimanna, þeira er røgðan høfðo oc raþenn þann mann, er Priseillianus het, þann er þeir tølþo villomann. En konongr helt hendi iver þeim, at engi þorðe at saca þa of dauþa Priscilliani. En(n) hafði konongr sva stofnat at þeira raþe at sennda rikismenn a Ispanialand til þess at bana villomønnom. En þat var iflaust, at marger goþer menn mundo verþa drepner i scalmølld þeire, þviat þa var meirr dømt at alite eþa at buninge en at retre raun. Fyrer slicom nøþsyniom oc morgom auþrom, þeim er langt er at tina, þotesc Martinus ørendi eiga viþ konong. En er byscopar frogo, þeir er (i) borgenne varo, þangatfør Martini, þa ugðo þeir þat einna mest, ef hann qveme, at hann møndi røkia gera tiþagørþ þeira, oc møndo þar marger aðrer eftir (snua) siþan. Þa reþo þeir þat konongi at senda liþ a mot Martino oc lata hann eigi coma innan borgar, aðr hann héti at hafa frið viþ byscopa, þa er þar varo fyrer. En er hann com, þa het (hann) at coma meþ Cristz friþe, oc var honom þa lovat innganga. En hann gec þeygi i tiþagørþ meþ byscopom, helldr var hann of nøtr a bønom i kirkio. En þat var mest eyrendi hans viþ konong at biþia friþar iørlom .ii. Narsede oc Leucadio, er fyrer konongs reiþe urþo, þviat þeir høfðo veret i andscota flocce hans. Þat var annat eyrendi Martini at stoþva herfør, þa er stofnot var til Ispanialandz, þviat sva mildr var hugr hans, at hann vilde eigi at eins cristnom mønnom forþa, þeim er i þeire socn møndo falla, heldr vilde hann biarga siolfom villomonnom. En konong dvalþe of dag oc annan at veita þat, er hann var beþenn, þviat hann var fegiarn, oc sa hann til fiar þeira, er hann hafði reiþe a castat. En er Martinus gec eigi i tiþagørð með byscopom, þa como þeir scialvandi fyrer konong oc søgðosc fyrerdømþer oc qvaþo eigi konongi soma at hliþa(!) ðess manz orþom, er eigi at eins veite sciol villomønnoin, heldr hemndi [hann þeira, køllo]þo eke veit i dauþa Priscilliani, ef Martinus scyldi hefna hans. Siþan baþo þeir konong meþ tarom, at hann nøte rikis sins i gegn honom, oc reþo þeir umb at telia Martinum meþ villomønnom. En þot Maximus veite of lið øþrom byscopom, þa vissi hann þo, at Martinus var øllom þeim helgare sva oc goþom siþom, oc leitaþi hann annarra raþa en þeir kendo. Ok heimti hann Martinum til mals við sic oc qvade hann bliþliga oc sagþe villomenn dꜵmþa vera heldr at løgom af domøndom en af roge kennimanna, oc qvat hann engva soc til þess at røkia tiþagørð þeira, þar er kennimanna fundr var atr fyrer litlu, oc var einn at eins sa er þessa byscopa fyrerdø(m)þe, en aller aðrer tølþo ða saclausa. En er Martinus scapaðisc(!) eki við orþ þessi, þa reidesc konongr oc (gec) fra oc sende þegar menn at lata bana þeim, er Martinus bað fyrer. En er Martinus fra þat, þa for hann þegar til konongs hallar of not oc het at ganga i tiþagorð meþ byscopom, ef konongr gęfi frið iorlom oc tøkisc eigi herfǫr til Ispanialandz. Þa veite konongr Maximus þegar allt þat er Martinus baþ. En inn þriþia dag þaþan fra var ætlat at vigia byscop þann er Felix het, sa var heilagr maþr oc vinr guþs. Þann dag gec Martinus i tiþagørð með byscopom, oc ętlaþe hann ser þat betra vera en biarga eigi þeim, er til bana varo leider. En inn nęsta dag eftir for hann a braut or borgenne a heimleiþ oc var oglaþr oc iþraðisc, er hann hafði blandasc i samlage þeirra, er honom þote røkiande vera. En er hann sat einn saman oc var hryggr of þessa søc, en føronøtar hans varo gengner fyrer a leið, þa com angelus dei at honom oc melte: «Søc er til þess, er þu ert oglaþr, en þu mater eigi annan veg leysa or þesso vandręþi. Tac þu traust oc endrbøt craft þinn, at eigi faer þu scaþa dyrþar.» Fra þeire tiþ var Martinus varr umb sic, at eigi blendisc hann siþan i samlage slicra kennimanna. Sextan vetr lifðe hann siþan oc com til enskis kennimanna fundar siþan. En ef honom varþ nøcqve torveldra at geva siucom mønnom heilso, en hann ate vanþa til, þa sagði hann sva meþ tarom, at þat mincaþi craft hans, er hann gec i tiþagørð meþ þessom byscopom fyrer nøþsyniar. En þo endrbøti bratt meþ fullu vercaupe þann craft, er mincaþr var of stund, at þat var siþan, er oþr maþr var leidr til hus hans, oc varþ heill aþr hann com allt at durom.

50. Enn varo menn a sæ stader, oc gørþi hriþ at þeim, oc varo þeir ða i miclom hasca. En þar var .i. caupmaþr ætscaþr af Egiptalande, oc var enn ða eigi scirðr, sa callaþi oc męlte: «Guþ Martini, biargðu oss!» Þa støþvaðisc hriþen þegar, oc toco þeir hǫfn, þa er þeir villdo, en inn heiþne tru.

51. Licontius het .i. gøfugr maþr oc trufastr, er com at biþia Martinum fultings, þa er micel sot com inn i hus hans, oc logo siuc flest øll hiu hans. En Martinus sagði torvelt vera at gefa heilso, þvi at hann mate þat scilia, at guþs raþning barði þessa menn. Þa fastaþe hann oc var a bønom vico alla samfast, oc let eigi af at biþia, aþr hann gat þat, er hann bað. En er Licontius rønde craft bøna hans, þa com hann oc sagþe heil øll hiu sin, oc førði Martino hundrat marca silfrs. En hann røcþe eigi þa giøf oc toc, þviat hann hafði meþ þvi fe øllo leysta herleida menn yr høftum, (aþr) en þat qvęme heim til munclifes hans. En er hann var beþinn at nyta ser nacqvat af fe þvisa til atvinno munca, þa svaraþi hann: «Føþe kirkian oss oc clæþi, oc ver scolom enskis framarr girnasc.»

52. En sat Martinus .i. uti umb dag fyrer huse sino, oc sa hann a gnipo nøcqverre .ii. diofla, oc hlogo þeir oc męlto: «Heill sva, Brictius, heill sva!» Þviat þeir visso, hverri øþe þeir ioso i briost honom. En scamt var at biþa, unnz Brictius com þar sva oþr af eggion diofla, at hann gøte traut handa sinna; hafði hann brugþit lit fyrer reiþe oc spio up morgom meinmęlom a Martinum. En Martinus hafði avitaþan hann inn fyrra dag of marga ohlyðne, þa er hann hafði gørva. Slicom avitom reidesc Brictius oc melte mart osømt, oc sagði hann sic betra vera en Martinus, þviat hann qvatsc i munclife fødr oc nema a boc, þegar er hann cunni scilia, en Martinum qvat hann eigi mega þess sialvan dylia, nema hann hafði riþere veret oc .xviii. vetra gamall, aþr hann være scirþr. Enn þegir hann eki, oc berr fyrer augom honom hverscyns sionhverfingar. Slict sva męlte Brictius oc mart annat verra, þat er þegia er betra en fra at segia . . . . . . . . . . . .

II. (Cd. 235 folio)

Her byriaz upp Marteins saga

Martinus var ættadr af Ungeralandi ur kastala þeim, er Sabaria er kalladr, on hann var ꜳ Lyngbarda landi fæddr. Frendr hans voru gaufgir ath þessa heims tign ok þo heidnir. Fadir hans var riddari fyrst en sidan hofdingi þeira, siolfr fylgdi hann ok riddara syslu i æsku sinni um daga Constantini konungs en sidan Juliani keisara. En þeiri syslu fylgdi hann eigi viliandi, þviat hann fystizt þegar guds þionustu ꜳ ungum alldri. Þa var hann .x. vetra gamall, er hann for til kirkiu ok tok primsingh(!) at usatt frenda sinna, ok snerizt þegar allr til guds þionustu. En er hann var .xii. vetra gamall, þa fystizt hann at fara i eydimork, ok þat mundi hann gera, ef honum bannadi eigi ostyrkt alldrs hans. En þo var hugr hans ꜳvallt annattveggia i munklifi eda kirkium, ok barst hann þat fyrir ꜳ ungum alldri, er hann let fram koma, þa er hann var ellri. En er konunga bodord varo pat, at gamalla manna synir veri teknir til riddara syslu, þa var Marteinn til þeirar atferdar tekinn, þa er hann var .xv. vetra, þviat fodur hans var oþeckt ꜳ um tru hans, ok þvi selldi hann hann fram. Martinus hafdi at eins einn þræl i syslu med ser, ok þionadi hann honum þo optar ok dro skoklædi af honum ok þerdi fetr hans, ok þeir attu mat saman. Þria vetr var hann i riddara syslu, adr hann var skirdr, ok var hann allra þeira synda hreinn, sem þeire syslu ero opt vanar at fylgia. Mikil var godgirnd hans ok ast vid laugunauta sina, ok þolinmædi hans ok litilęti var umfram manligan hatt. Sva sparliga neytti hann fędu, at hann þotti þa þegar helldr munkr en riddari. Af sliku unnu honum allir riddarar, þeir sem honum fylgdu. Eigi var hann enn þa skirdr, en þo gerdi hann heilag verk, þviat hann dugdi voludum, en veitti hialp þurfundum, fæddi hungrada en klæddi kalna. Eki hirdi hann ser af malunum nema hvers dags fæslu ok klædnad, ok mintizt þegar gudzspialls bodorda, at hann bar eigi ꜳhyggiu dag fra degi ꜳ iardligri atvinnu.

2. A nockurum degi um midian vetr, þa er frost var sva mikit, at marga menn kol til bana, mætti Martinus voludum manni klædlausum i borgarhlidi. En sa bad gefa ser klædi þa menn, er ꜳ mot honum foru, ok lidu allir umfram. Þa skildi Martinus, at gud hafdi honum þenna hugat, er adrir veitti eigi miskunn. En hvat matti hann gefa, þar sem hann hafdi ecki nema klædi þau, er hann stod i, þviat hann hafdi veitt allt annat aumum monnum. Þa bra hann sverdi, þvi er hann var gyrdr, ok reist i sundr mauttul sinn i midiu, ok gaf halfan þurfamanninum en halfan skryddi hann sik. Þa toku sumir ath hlæia ok kalla hann aflettan(!) ok stuttbuenn. En sumir komuzt vit, þeir sem heilla hug hỏfdu, er þeir gerdu (eigi) slik verk, þar sem þeir mattu vel klęda enn valada, sva ath þeir væri onoktir eptir. En Martinus, er (hann) var sofnadr ena nestu nott eptir, þa sa hann Krist siolfan kleddan þeim mauttuls hlut, er hann hafdi enum fatęka gefit. Sidan heyrdi hann drottin sva mæla vid eingla, er hia honum voru: «Martinus primsigndr at eins skryddi mik þessu klædi.» En hann hofzt eigi til iardligrar dyrdar af þessi syn, helldr var hann þvi litillatari sem hann kendi guds miskunn meiri i sinu verki. En hann tok þa skirn, er hann var .xviiii. vetra gamall ok fyrirlet eigi þegar riddara syslu, þviat hofdinghi, sa er fyrir var lidinu, bad hann þess ok het honum þvi, ath (hann) mundi fyrirlata alla veralldar syslu litlu sidar. Af þvi dvaldizt Marteinn tvo vetr sidan i riddara syslu at nafne ath eins, en hugr hans var allr ꜳ himne.

3. Julianus keisari samnadi lidi i borg þeiri er Vangianum heitir, þa er vikingar heriodu ꜳ Frakland, ok tok hann at veita heidfe riddorum sinum, sem vandi er til, adr til orrosto er farit. En þa þotti Martino maklig tid at radaz fra riddara syslu, en hann etladi ser eigi rett at taka heidfe, at hann færi eigi til orrosto, ok mællti sva vid konunginn: «Hingat til hefi ek þer þionat, en nu lofadu mer at þiona gudi. Taki sa heidfe þitt, er beriazt vill med þer, en ek em Kristz riddari, ok er mer eigi lofad at beriazt.» Þa reiddizt Julianus ok kvad Martein af hugleysi fordazt orrosto, en eigi af tru. Martinus svaradi ohręddr ok mællti vid konunginn: «Ef þu kennir þetta hugleysi en eigi tru, þa mun ek ꜳ morgin ganga vopnlauss i fylkinghu i gegnum lid ovina vorra aurauggr i nafni drottins Jesus Kristz krossmarke skryddr en eigi skilde ne hialmæ.» Þa tok Julianus ok let taka Marteinum ok vardveita ok villdi reyna, hvart hann mundi gera þat, sem hann hafði heitið. En annan dag komu sendibod konungi til satta ok þraut orrostona, þviat þeir menn gengu ꜳ hond konunginum. En um þat ma eigi efa, at sia sigr var veittr af benum Marteins, ath hann þurpti eigi vapnlaus at fara til orrosto, þo at gud metti vel hlifa þar vin sinum vapnlausum. En sa var helgum manni semstr sigr, er eigi fylgdi manna drap.

4. Sidan reðz hann fra riddara syslu ok sotti heim Ylarium byskup i Peituborg ok dvaldizt þar nockura stund. En Ylarius byskup villdi hann þar leingi dvelia ok bad hann taka diakns þionustu. En Marteinn taldi við þvi ok lezt þess overdr vera. Þa skildi Ylarius byskup, at hann mundi Martæin i þeim einum (t)engslum binda mega, er eigi yxi iardlig metordh vid þat, ok gaf honum þa vigslu, at hann veri exorcizta, þat er sera diofla fra odum monnum. Siðan var Marteinn mintr ꜳ þat i svefni, at hann feri til frenda sinna ok kendi þeim tru retta. En er byskup lofadi honum þat, þa bad byskup, at hann skylldi til (hans) fara, þa er hann hefdi lokit eyrendum sinum. Marteinn fór ꜳ brut ogladr ok sagði sva brødrum, ath (hann) munði morgum meinum at mæta i faur þeiri, sem sidan [fann hann. Þa er hann kom suðr um haf ok fiall, metti hann illvirkium, ok reiddi einn þeira auxi ath honum, en annarr þeira stoðvaði ok tok við. Þa voru hendr hans bundnar ꜳ bak aptr, ok var hann selldr einum þeira til varðveizlu. En sa leiddi hann fra ǫðrum monnum ok spurdi, hvat dreingia hann væri. Hann svarar ok kvezt kristinn vera. Þa spurdi hinn, ef hann hreddizt. En Marteinn svarar ok kvezt alldri iafnaurauggr vera sem þa, þviat (hann) vissi, at guds miskunn mundi fylgia honum i hverri freisni, en hann lezt meirr harma illzku illvirkians, er overdr var guds miskunnar. En er Marteinn taldi tru fyrir honum, þa tok sa tru ok fylgdi honum ꜳ gautu ok bad hann bidia fyrir ser til guds, ok lifdi hann sidliga ꜳvalt siðan ok gerdizt munkr. En er Marteinn kom til Meilansborgar, þa kom fiandi a mot honum i manz likama ok spurdi, hvert hann færi. Marteinn lezt þangat fara, er drottinn sendi hann. Fiandinn mellti vid hann: «Hvad sem þu gerir eða hvert sem þu ferr, þa mun fiandi standa ꜳ mot þer.» Marteinn svaradi med spamanz roddu: «Drottinn bergr mer, ok mun ek eigi hrædazt ofrid manna.» Þa flydi ovinrinn sva sem skuggi fra augliti hans. En Marteinn for sva sem hann hafdi faur sina gert, ok leysti moður sina fra heidni, en fadir hans gerdi eigi ath snuazt fra villu. En þo hurfu marger eptir kenningum hans ok toku tru. En þa var Arrius villa kunnuzt um allan heim, en (er) Martinus var sva einn svo miok þeira manna, er þordu i gegn at mæla villunni, þa vard hann ok einna mest fyrir ofridi villumanna, þviat hann var vaundum bardr ꜳ einu moti ok rekinn ꜳ braut ur borginni, ok for hann þa til Langbarda landz. Þa hafdi ok villan magnazt ꜳ Fraklandi, ok var Ylariu(s) byskup rekinn ꜳ brutt af byskupsstoli sinum til utlegdar. En er Martinus fra þat, þa for hann til Melansborgar ok var þar i munklifi. Þa vard hann klandradr af villumonnum, ok toku þeir hann um sidir ꜳ brutt or borginni. Þa for hann til eyiar þeirar, er nefnd er Gallinaria, ok fylgdi honum prestr einn þangat, ok lifdi hann þar vid grasaretr. En er hann fra, at konungrinn hafdi leypt Ylario byskupi at fara heim til stols sins, þa for hann nordr um haf til Fraklands, ok tok Ylarius byskup feginn vid honum ok gerdi honum munklifi skamt fra borginni.

5. A þeiri tid kom einn primsigndr madr þangat ok villdi nema at Martino kenningar ok goda siðu. En er hann hafdi þar fa dagha verit, þa tok hann ridusott ok vard braddaudr, adr en hann hefdi skirn tekit. En Marteinn var eigi heima, en (er) hann kom heim, þa la lik hins dauða i husi, ok stodu þar yfir hryggvir brædr. Þa bad Martinus adra ut ganga or husinu, en hann lauk aptr dyrum ok fell til benar hia likinu. En er hann hafdi leingi ꜳ bæn verit, þa skilldi hann, at kraptr heilags (anda) nalgadizt, ok reis hann upp af bæn sinni ok beid sva guds miskunnar. En eptir tver stundir tok inn daudi at hrærazt ok hof upp augu sin. Martinus gerdi gudi þakkir ok męllti sva hatt, at hinir heyrdu, er uti voru, ok gengu þeir þegar inn, ok sa þann lifa, er þeir gengu fra daudum. En sa tok þegar skirn ok lifdi marga vetr sidan, ok var þat enn fysti kraptr Marteins. En hann sagdi sik leiddan vera fra likam fyrir domstol ogurligs domanda, ok var sidan dæmdr til myrkra stada. En þa sogdu .ii. einglar domandanum, at þar væri sa madr, ær Marteinn bad fyrir. Þa baud domandinn þeim enum somum einglum ath leida hann aptr, ok var hann sva aptr golldinn Marteino til lifs. Þa tok nafn Marteins at kynnazt, ok liktist hann postolum guds i iartegnum.

6. Þa er Marteinn for um dagh um akr eins audigs manz ok gaufugs at veralldar metnadi, heyrdi hann grat ok hareysti manna mikla. Þa nam hann stadar ok spurdi, hvi gratr sea gengdi. En honum var sagt, at þrell einn hafdi heingdan sik i snoru ok spillt ser. Þa gek Martinus inn i hus, þat er likit lꜳ, ok fell ꜳ kne til bænar ok bad leingi fyrir enum dauda. En þa tok sa at lifna ok hof upp augu sin ok leitadi vid at risa upp. Þa tok Martinus i hond honum ok setti ꜳ fetr hann, ok gekk hann utt ur husinu med honum fyrir alþyðu.

7. Sidan va(r) Marteinn bedinn at taka byskupsdom i Turons borg. En eigi var audvellt at koma honum ꜳ brutt ur munklifi sinu. Þa sagdi einn borgarmadr mikla sott konu sinnar ok fell til fota Martino ok bad hann koma at gefa henni heilsu. En er hann for, þa somnuduz saman borgar(menn) ꜳ gotu hans ok leiddu hann til borgarinnar ok heldu vỏrð ꜳ honum. Þa var mikill mannfiolði kominn innan herads ok utan herads manna. Allra var einn vili ok eitt ꜳlit, at Marteinn veri makligastr at vera byskup, ok sa lydr vori sęll, er slikan kennimann hefdi. En þeir voru sumir ok þo fair, er (melltu) þvi i gegn ok toldu hann liotan at ꜳliti ok herfiligan ath buningi ok fyrir þær sakir omakligan ath vera byskup. En þeir er rettu radi fylgdu, hlogu at þeim ok qvodu þa lofa Martein, þa er þeir villdu lasta hann, er þeir mattu ekki annat finna til aleitni honum en ꜳlit hans ok buning. Sa byskup er nefndr Defensor, er mest stod i gegn alþydu vilia um þetta mal. En hann vard þunghliga fyrir rekinn med spamanz ordum, þviat sa matti eigi komazt til at lesa i ottusaung fyrir þraunginghu manna, er lesa skylldi. Þa tok sveinn nokurr upp salltara ok saung verss þat, er hann fann fyst: Ex ore infancium, en sva mælir i verssinu: Af munni barna ok u(ng)mennis gerir þu þer lof, drottinn, i gengn ovinum þinum, en þu eydir ovinum ok Def(ens)orem. En er þetta var sungit, þa gerdizt romr af alþyðu, ok skomuduz motmælendr, en allir talldu at guds rꜳdi þetta verss radit ok sungit, at ovinr þeira Defensor heyrdi vitni versins, en af ungmennis munni hofst guds lof yfir Marteini.

8. En er Martinus hafdi vigslu tekit, þa var lif hans at ollo ædra, en mer megum ordum skyra; en sama var stadfesti ok litileti hans hiarta, sem adr ver(it) hafdi, ok enn sami fatabuningr hans, en hann var sva fullr skynsemi ok miskunnar, at hann vardveitti byskups tign ok fyrirlet hvergi munk(s) litileti. Eingi tunga ma skyra hversdagliga hattu hans ok athferd ok stadfesti i verkum ok vokum, bænum ok faustum, þviat eingin var su tið, er eigi veri hann at guds verki, utan þat er likamligs edlis naudzsyn skylldadi hann til at matazt eda sofa. Alldregi leid su stund, at eigi væri hann annattveggia ꜳ bænum æda sæi ꜳ bekr. En þott hann gerdi annat nokut, þa hvarf alldri hugr hans fra benum. Eingan mann fyrirdemdi hann ok eyngan vællti hann ok aungum launadi hann illo illt. Sva mikla þolinmędi hafdi hann vid meingerdir, at hann hefndi alldri, þott ogaufgir klerkar mællti i mot honum, ok tok hann aunga þionustu af þeim fyrir þa sok. Eingi madr sa hann hlæia ne syta ne reidan vera, avallt var hann med enum sama hug ok enu sama ꜳliti, ok syndi hann himnerska glædi i andliti. Alldregi hvarf Kristz nafn fra munni hans, ok alldri var annat i hiarta hans en fridr ok milldi ok miskunn. Opt var hann vanr at grata syndir ovina sinna ok bidia med tarum fyrir þeim, er aleitudu vid hann. Nockura stund atti hann hus nær kirkiu, en er honum leiddizt alþydu þyss, þa setti hann munklifi sitt tvær milur fra borginni. En sa stadr var leyniliga kominn, ath kalla mætti eydimork, þviat fialsgnipa brautt gekk ath audru megin, en ꜳ fell audrum megin hia, su er Liger heitir, en einstigi mikit var þraungt einum megin ath ganga til munklifisins. Þar let Martinus gera ser hus ur vidi, ok sva margir adrir munkar, en sumir holudu innan gnipuna fialsins ok gerdu ser hus i biargit; .lxxx. lærisveina hans, þeira er lifdu eptir hans godum dæmum, voro þar med honum; eingi þeira eignadi ser audæfi, allir attu þeir allt ser saman. Aungum þeira var lofad at kaupa neitt æda selia, eingi var sysla aunnur framin, nema nockurir menn ritudu bækr, ok voro þo unger menn einir til þeirar syslu valdir, æn adrir voru ꜳvallt ꜳ bænum. Faliga gengu þeir utt or husum sinum, nema þeir gengu til kirkiu. Allir hofdu þeir eina fæzlu ok eigi fyrr en eptir non. Eingi bergdi þar vini, nema siukr veri. Margir gerdu ser klædi ur ulfallda hari, en þeim virdizt til syndar allr blautari bunaðr. Þeir voro margir, er sæliga (voro) uppfæddir i æsku, en þa helldu sic til sidlætis ok þolinmędiz. En þeir urdu margir byskupar sidan, þviat eingin var su borg eda kirkiusokn, at eigi villdi hverr velia ser kennimenn ur munklifi Marteins.

9. Stadr var einn eigi langt fra Turons borg, sa er menn hugðu þar vera grafna pislarvotta guds, þviat þar hofdu enir fyrri byskupar kirkiur latid gera ok alltari. En Marteinn gerdi eigi trua diarfliga oreyndu, helldr spurdi hann gamla menn ok spaka at, ef þeir vissi, hverir þar veri pislarvottar guds grafnir eda hverri tid hefdi þeir pindir verit. En er hann (m)atti einskis viss verda af þessum, þa sa hann vid nokura stund at koma þar, ok lastadi hann eigi tru þa, er hann vissi eigi nema rett vęri, en hann fulltingdi eigi alþydu ꜳhuga þessum, er hann vissi eigi, nema villa væri. Sidan for hann um dagh famennr til þess stadar, ok stod leingi a leidinu ok bad, ad gud skylldi syna honum, hverr sa veri, er þar veri grafinn. Þa snerizt hann til vinstri handar [ok leit þar standa herfiligan skugga; þa fylgdi hann þessum ath segia [nafn sitt ok atferd. En sa kvezt illvirki verit hafa ok drepinn fyrir glępi sina ok lezt ecki eiga med pislarvottum guds, þeim er i eilifri dyrd voru, en hann i eilifum pislum. Allir heyrdu þeir malit, en eingin matti sea þann er mællti nema Marteinn. En hann sagdi, hvat hann sꜳ, ok let braut fera kirkiuna ok alltarit ur þeim stad ok leysti sva lydinn fra villu.

10. Þa er Marteinn for um dag leidar sinnar, metti hann monnum þeim, er foru med lik heidins manz nokurs til graptar. En er hann sa langt til, þa nam hann stadar ok vissi eigi, hvad lid þetta var. Ok er hann sa, at þorpkalla lid var, ok þat at vindr skok duka, þa er breiddir voru yfir likit, þa hugdi hann, at þeir feri med blot, þviat þorpkallar voro opt vanir at bera skurgod um akra sina. Þa gerdi Marteinn krossmark ꜳ mot þeim ok bad þa nidr leggia byrði sina, er þeir foru med, ok ganga eigi fram ur þeim sporum, er þeir stodu. Þa stirdnadu þeir fyst, sem at steinum yrdi; en þeir leitodu vid at hrera sik ok mattu eigi ganga fram, sneruzt i hring, unzt þeir logdu nidr likit, ok leit hverr til annars ok sazt a, ok vissu eigi, hvad þeim var ordit. En er Marteinn sꜳ, at likmenn voro en eigi blotmenn, þa gerdi hann enn krossmark fyrir ser ok eptir þeim, ok leypdi þeim at fara med likit þangat, sem þeir villdu. Þa stoddvadi hann for þeira, er hann villdi þat, en þa leyfdi hann þeim at fara, er hann villdi þat.

11. Enn villdi Marteinn i þorpi nokuru hoggva upp tre mikit, þat sem blotad var. En blotmenn bonnudu honum at hauggva treit. Þa taldi hann tru fyrir þeim ok kvad guddom vera ꜳ himnum en eigi i trenu, ok let hann þeim gegna at haugva treit, sem diofli var eignat, en trua ꜳ þann gud, sem hann trudi ok þionadi. Þa svaradi einn þeira, sa er diarfastr var: «Ef þu hefir naukurt traust undir gudi þinum, þeim er þu gaufgar, þa munum ver siolfir hoggva treit, en þu tak vid þvi, þa er þat fellr, ok man þik þat ekki saka, ef gud þinn er med þer, sem þu segir.» Martinus kvat (sva) vera skylldu, þviat hann hafdi allt traust undir gudi. Þeim skildaga iatudu allir, þeir sem hia voru, ok virdu litils skada tresins, ef þeir mætti fella ovin blota sinna. Sidan bundu þeir Martein ok settu hann undir treet, þar er aullum þotti einsynt, at þat mundi falla ꜳ hann, ef upp veri hoggvit. Þa hioggiu(!) þeir siolfir treit sitt ok voru gladir. En munkar stodu margir ok sa til um langan veg. Þa er treid tok at falla, þa hrædduzt munkar ok tyndu aullu trausti ok aurvæntu Marteino lifs. En er treit brazst ok reid ofan at honum, þa hof hann upp hond sina ok gerdi krossmark a mot. Þa var sem vedri lysti i moti treno, ok fell þat ꜳ annan veg af þvero fra þvi, sem blotmenn hugdu, ok var þeim vid sialfan vaða, er adr þottuz vera i auruggum stad. Þa glupnudu heidnir menn af iartegnum þessum; en munkar felldu tar fyrir fagnadi, ok lofudu allir saman nafn drottins Jesus Kristz. Aa þeim degi toku flestir allir tru, þeir sem adr voru i þvi heradi heidnir. En adr Marteinn kom þangat, voru faær eda nær aungvir þeir menn, er Kristz nafn kynne i þeim heradum. En af godum dæmum (ok) iartegnum hans hefir nu þar trua magnaz, sva at eingi stadr er nu sa þar, at eigi se i hverium kirkiur eda munklifi. Hann let gera kirkiur eda munklifi þar, sem hann braut nidr hof eda horga, hvar sem stodu.

12. Þat var ꜳ einum bæ, þa er Marteinn var at brenna hof eitt, at elldi laust i hus þat, er ꜳfast var hofinu. En er Marteinn fann þat, þa ste hann upp ꜳ husit ok þekiu hussins skyndiliga ok rann ꜳ mot loganum. Þa matti þar sea undarligan hlut, er i moti gegzt(!) vindr ok elldr. En sva gerdizt af krapti Martini, at elldrinn nadi þat eitt at brenna, er honum var lofat.

13. Enn villdi Martinus briota eitt ꜳgett hof ꜳ einum bæ, en fioldi manna stodu i moti honum ok raku hann ꜳ brutt med mikilli meingerd. Þa for hann til næsta bæiar ok fastadi þar ok vakti sex degr, sat i molldu ok bad til guds, at kraptr Kristz breyti(!) hof þat, er eigi nadu menn at briota. Þa syndizt honum tveir einglar sva sem riddarar vapnad(i)r ok skialdad(i)r, ok letuzt sendir af gudi ad stodva heidit lidit ath veita Marteini fulltingh, at eingi ban(n)adi honom ath briota hofit. Þa hvarf hann aptr til beiarins ok braut hofit allt til iardar ok aull skurgod þau sem inni voru. En er heidnir menn stodu ok sa ꜳ ok þordu eigi i gegn ath gera, þa fundu þeir, at guds kraptr hafdi skelpda þa, svo at þeir þordu eigi at gera i gegn byskupi, ok toku flestir allir tru ok lofudu gud, en neittu skurgodum, þeim er hvarki ma biarga ser ne ꜹdrum.

14. Þat var enn ꜳ audrum bæ, at Marteinn braut hof, þa þusti at honum fiolldi heidinna manna, ok einn þeira, sa er diarfastr var, bra sverdi ok villdi hoggva til hans. En er sa hof upp hendrnar ok reiddi sverdit at honum, þa fell sa ꜳ bak aptr ok vard hreddr fyrir guds krapti ok idradizt glæps sins.

15. Þessum likr hlutr gerdizt enn i audrum stad; þa er Marteinn braut skurgod nockut, þa villdi blothofdingi einn leggia saxi ꜳ honum. En er sa lagdi fram saxinu, þa hvarf bladit ur heptinu ok fanzt alldri sidan. Þat (var) opt, þa er blotmenn ok heidnir menn bonnudu honum at briota hof sin eda skurgod sin, þa gat hann sva talat fyrir þeim ok synt þeim lios sannrar truar, at þeir brutu siolfir skurgod sin ok hof. Sva var hann mattugr at greda siuka menn, at miok svo kom sa eingi siukr madr til hans, er eigi tok þegar heilsu.

16. Mær ein var siuk i Treveris borg ok matti sik til einskiz hrera ok var odaud at eins; en frendr hennar stodu yfir henni, þa er hun var ath bana komin. Þa var ok sagt, at Marteins byskups var þangat von. En er fadir hennar fra þat, þa rann hann þegar til kirkiu, þar sem Marteinn byskup var inni, ok nokurir adrir byskupar ok margr lydr; þa fell inn gamle madr til fota Martino ok mællti vid hann: «Dottir min mun deyia, nema þu komir ok blezer hana, þviat nu er henne verra lif en daude, er ꜹnd er i briosti hennar, en likame hennar daudr sva miok; en ek treystumzt, at hun ma lifna, ef þu bidr fyrir henne.» Marteinn svarar ok lezt eigi hafa krapt þann ne verdleik, at hann metti iarteinir gæta af gudi framar en adrir byskupar, þeir er þa voru þar. En fadir meyiarinnar bad þess at meirr, ok byskupar badu med honum, at Marteinn kęmi til hennar. En er hann kom þangat, þa stod flokkr manna mikill fyrir dyrum ok beid, hvat guds þrell mundi gera. En hann geck til bænar, sem hann var vanr i slika þurpt ok fell til iardar. Sidan vigde hann vidsmior ok helltti i munn meyiunni. En hun tok þegar mal sitt ok styrktizt ok reis upp ꜳ fetr sina i augliti allz lyds.

17. A þeire tid ęrdizt þrell rikismanz, þess er Tetradius het. En er Marteinn var bedinn at leggia hendr yfir hann, þa bad hann þann leida til sin. En hann matti ꜳ ꜹnga lund þadan koma ur husi þvi, er hann var inni, þviat hann beit til þeira, er þangat komu. Þa fell Tetradius til fota Martino ok bad hann siolfan koma til hus þess, er þrellinn var inni. Martinus lezt eigi fara mundu til hus heidins manz, þviat Tetradius var enn heidinn þa. En hann het at trua a Krist, ef Martinus kemi at reka ohreinan anda fra þrælnum. Þa for Marteinn at leggia hendr yfir hofut enum oda ok rak fra honum ohreinan anda. En Tetradius trudi ꜳ hinn (helga) Krist ok var þegar primsigndr, en litlu sidar skirdr, ok gofgadi ꜳvallt Martein med astarhug.

18. Þa er Marteinn gek um dag til hus eins bonda, nam hann stadar, er hann kom at dyrum, ok kalladiz sea hrædiligan dioful i gardzhlidi, ok mællti, at hann skylldi i brutt fara. Þa tok ohreinn andi ath ęda einn mann af hium bonda. En sa tok þegar ath grenia ok gnista tꜹnnum ok bita til manna. Þa hrædduzt þeir, er hia voru ok i nand, ok flydu. En Marteinn for ꜳ mot honum ok bad hann standa kyrran. En sa nam stadar ok greniadi ok gapte munne. Marteinn retti fingr sinn i munn honum ok mællti: «Bitt þu nu, ef þu matt nokkut.» En enn odi gapti munninum þess at meirr ok þordi eigi ath bita hondina helldr en þar væri gloanda iarn. En er ohreinn andi var nefndr ꜳ brutt at fara fra enum oda, ok var honum eigi lofat ur munnenum ath fara, þa for hann brutt med þarfagang.

18b. En er heilagr Martinus gerdi slikar iarteinir þa(r) i Treverisborg, þa kom hersaga i borgina ok hrezla mikil yfir lydinn. Þa serdi Martinus odan mann til þess at segia, hveriu gegndi hersaga þessi. En hann sagdi, at .xvi. voru þeir dioflar, þeir er upp komu hersogunni til þess eins, at Marteinn skylldi flyia or borginni fyrir þa sok. En þat var lygi ein. En þa er ohreinn ande sagdi þetta i midri kirkiu fyrir alþydu manna, þa leystist borgarlydrinn fra hrædzlu hersogu þessarrar.

19. En er Marteinn for um dagh til borgar þeirar er Paris heitir, þa mætti hann likþram manni vid borgarhlid, ok hvarf til hans ok blezadi honum, ok vard sa þa þegar heill, ok kom hann annan dag til kirkiu ok gerdi gudi þackir fyrir heilsu sina. Þat verdr ok at segia, at marger menn feingu þar heilsu, er snurtu vid trefr klæda hins helga Marteins.

20. Arborius het einn gaufugr madr ok vel truadr, en dottir hans hafdi tekit ridusott. Arborius hafdi litlu adr tekit vit riti þvi, er Marteinn hafdi sent honum. En er þat rit var lagit ꜳ briost meyiunni, þa vard hun heil þegar sottar. Æn Arborius virdi sva mikils iartægn þessa, at hann het gudi at gefa meyna til munklifis i nunnusetr, at hun hellde eilifum meydome, ok for hann þegar ok færdi hana Martino, ok villdi hann eigi, ath hun tæki vigslu af audrum byskupi en honum, er henni hafdi heilsu gefit.

21. Paulinus het madr, er sidan vard mikill trumadr, en þa sa(t) hann i augnaverk, ok var kominn laustr mikill ꜳ auga hans annat. Þa dro Marteinn fiodr yfir augat ok nam allan verk or, ok vard hann þegar heill.

21b. Þat vard enn um dag, er Marteinn skylldi ganga ur nockuru lopti, þa brast steigi undir honum, ok fell hann nidr, þar sem oslett var undir, ok skeindizt hann i morgum stodum. Sidan var hann borinn i hus sitt ok la i sarum miok svo hettr. En ꜳ næstu nott sa hann eingil guds koma til sin, ok þo hann sꜳr hans ok smurdi heilsamligum smyrslum. En er annarr dagr kom, þa vard (hann) heill, sva sem honum hefdi ecki verit at meini enn fyrra dagh.

22. Maximus het konungr rikr ok ꜳgætr, ok hafdi opt haft gagn i orrostum. Vid hann var allr lydr hreddr, ok þordu aungvir menn a mot honum at mæla. En Marteinn var einn sva, at hellt postoligri skynsemi; ef hann kunni þaurf ath bidia konunginn nockurra hluta, þa var þat helldr bodord en bæn, er hann beidde. Konungr bad hann opt koma til bordz med ser. En Marteinn sa miok vid þvi ok lezt eigi vilia eta ne dreka med þeim, er annan konung hafdi til bana radit en annan or landi rekit. En Maximus svaradi þvi, at hann kvezt eigi konungdom tekit hafa af fysi sinni helldr at radi lidsmanna, ok kvat ser skyllt vera at veria oddi ok eggiu land sitt, ok lezt hann aungan ovin sinn drepit hafa nema i orrosto, ok kvad hann guds afl tæia til þess, at hann mætti gagn hafa, ok lez eigi slikum sigri nad mundu hafa, nema gud efldi hann. Marteini þotti konungrinn enn sannliga męla ok het at koma til bordz hans, sem konungrinn hafdi bedit, ok vard hann feginn, er hann gat þat af Marteini. Þa var mỏrgum monnum bodit sem at hatidardegi, ok komu þar enir gaufgustu menn, (Eu)odius enn rettlatasi iarll oc .ii. gaufgir hofdingiar brodir konungs ok fodurbrodir, ꜳ millum þeira sat prestr Martini, en hann sat siolfr ꜳ stoli fyrir konungi. En at midiu matmali var konungi færdr drykiarbolli. En hann męllti, at Marteini skylldi fyrr selia kerit, ok vætti þess, at hann mundi fyrstr taka vid bollanum eptir byskup(s) hond. En er Marteinn hafdi drukit, þa selldi hann presti sinum fyrst bollann, ok virdi sva sem eigi væri konungr makligri en gædingar hans at taka fyrr vid dryckiarkeri byskups en prestrinn. Aullum þotti þetta undarligt, þeim er i hollinni voru, ok vard um þat datt, er Marteinn hafdi sva gert i konungs holl, at eingi byskup þordi annarr þat at gera heima i husum frenda sinna eda vina. Þa spasogu sagdi Marteinn konung(i), ef hann feri til Langbarda landz, sem hann hafdi etlad, at beriazt vid Valentianum konung, at hann mundi gagn hafa i fystu orrostu, en falla i annarri litlu sidar. En þat for sem hann sagdi, at i inni fystu orrostu kom Valentianus ꜳ flotta, en er þess var vetr ꜳ milli, samnadi hann þa lidi miklu ok kom ꜳ avart ok felldi Maximum konung.

23. Klarus het prest(r) einn ok munkr ok lærisveinn Martini, algiorr at ser i ollum krỏptum ok truverkum. En hann atti hus skamt fra munklifi Marteins, ok voru margir brædr med honum. Þangat kom einn ungr madr, hann het Anatholius, ok sagdizt munkr vera, ok var tekit vid honum, ok syndizt ath eins goda atferd hafa. En er hann hafdi (þar) nokkura stund verit, þa sagdi hann eingla guds koma til sin. Þa er aungvir villdu þvi trua, þa batt hann þat iarteinum nokkurum, sva at sumir trudu. Sva framarliga sagdi hann um sidir, at einglar guds kvemi vel hvern dagh til hans, ok lezt hann vera einn af spamonnum. Klarus prestr gerdi þvi alldregi trua. Anatholius ęgdi honum reidi guds ok viti fyrir þat, er hann villdi eigi trua sva heilags manz ordum, ok sagdi sva: «Þessa nott mun drottinn senda mer hvit kledi af himni, ok munu þer sia mik skryddan þvi klædi, ok skal þat ydr vera mark heilagleiks mins.» Þa var ollum forvitni mikil ꜳ at reyna þat er hann het. En at midri nott var sed lioss til hus þess, er inn ungi madr var inni, var ok heyrdr þangat romr mikill ok gnyr, sva sem menn rynni ok væri malgir. En af þeim gny þotti skialfa allt munklifit. En er hliott var ordit, þa geck Anatholius ur klefa sinum ok kalladi til sin einn af munkum ok syndi honum kyrtil þann, er hann var i, ok kalladi sa til sin adra. Þa runnu þangat munkar ok helldu ath liosi, ok var þat blautt ok hvitt, ok mattu þeir eigi kenna, hvers kyns kledi þat var, þreifudu um, ok þotti aullum klædi vera. Þa bad Klarus brædr alla vera ꜳ bænum, at drottinn syndi þeim gerr, hveriu þetta gegndi. Þa voru allir munkar ꜳ benum þat sem eptir var netrinnar. En er dagr kom, þa toku brædr i hond honum ok villdu leida hann til Marteins, þviat þeir vissu vist, at eigi mundi diofuls velar felaz fyrir honum. Þa tok Anatholius i moti at standa ok kvad ser bannad vera at syna sik Marteini. En þeir neyddu hann til at fara þangat; þa hvarf klædit af honum, þviat diofull þordi eigi ath syna vælar sinar Marteini.

24. Þess skal ok geta, med hversu mikilli slegd fiandinn þordi at freista siolfan Martinum, þviat hann bra liosu liki ꜳ sik um dag, at hann mætti leynazt, ok var hann purpura skryddr ok hafdi korono ꜳ hofdi gulli buna ok setta gimsteinum ok gullbuna skua ꜳ fotum, ok var hann skryddr sem konungr, ok hann var hyrligr i ꜳliti, sva ath hann matti likari þikkia eingli en diỏfli, ok kom inn i hus þat, er Marteinn var ꜳ ben. En er Martinus sa hann, þa let hann nidr falla bænina, ok þogdu þeir badir um stund. Þa mellti diofull fyrri: «Kenn med þu, Marteinn, þann er þu ser, Kristr em ek af himne kominn ath vitrazt þer.» Martinus þagdi ok villdi aungu svara. Þa endrnyiadi diofull dirfd sina ok mællti i annat sinn: «Hvat efar þu, Marteinn, ath trua þvi sem þu ser? Kristr em ek.» Þa skilde Marteinn af helgum anda, at diofull syndizt honum, en eigi gud, ok svarar: «Drottinn Jesus Kristr het eigi at koma i konungs skrudi ne purpura skryddr, ok man ek eigi trua, ath Kristr se, nema ek sæa hann i þeim likama, er hann var pindr, ok hafi hann krossmark ser.» Þa hvarf ovinrinn ꜳ brutt sem reykr; en sva illr daunn var eptir i husinu, at eingi matti efi ꜳ þvi vera, ath diofull hafdi þar komit. En þessa sogu sagdi Martinus siolfr sidan lærisveinum sinum.

25. Enn for Martinus um dag um byskups syslu sina a nockurum vetrardegi, ok gisti hann kennimenn nokkura, er einni kirkiu þionudu. En þeir hofdu kyndan elld adr i svefnstofu hans ok borit mikinn halm i rekkiu hans. En er Marteinn for at sofa, þa styggdizt hann vid blautleik rekkiunnar, sva sem honum væri þat mikil meingerd, þviat hann var vanr at liggia ꜳ berri iordu, sva at harklædi eitt var undir honum. Þa kastadi hann undan ser aullum halme utar til ofns, en hann breiddi undir sik harklædit ꜳ bera iord, sem hann var vanr, þviat hann var farmodr. En er halminum var kastad ꜳ ofnenn, þar sem glædr voru undir, þa fell halmrinn sumr nidr i elldinn i gegnum golfþilis raufar, ok tok þa at loga allt saman. Marteinn hræddizt elldinn, ok rann hann fyrr til dyra, en hann minntizt bænar sinnar, ok villdi lata loku fra hurdu, ok matti eigi. Þa lagdi logann at honum, sva at klædin brunnu nokut, þau sem hann var i, ok var honum heitt. Þa mintizt hann, at betra var at treystazt gudi en at flyia, ok tok hann skiolld truar ok bænar ok gek i logann midian ok bad fyrir ser, ok lagdi þegar logann fra honum, sva at honum vard ecki mein ath. En er þeir sa, er uti voru, at husit logadi, þa brutu þeir upp dyrrin ok leiddu ut Marteinum heilan ur eldinum, þar sem þeir hugdu hann andadan mundu vera. En Marteinn sagdi sva siolfr, at þa hefdi fiandi honum næst lagit, at hann mundi tæla hann, er hann gadi eigi fyrir hræslu sakir at beriazt i gegn haska med bena trausti. En hann kvad logann leggia til sin, med(an) hann braust vid ath komazt brutt ur husinu, en þegar lagdi logann fra honum, er hann gerdi krossmark yfir ser ok hvarf til bæna traustz. Þessa hluti, sem nu eru sagdir, ritadi Sulpicius lęrisveinn Marteins um lif hans ok iartegnir, en Gallus lęrisveinn hans ritadi þat, sem eptir ferr.

26. Marteinn var genginn til kirkiu um dag, ok kom ath honum klædlaus madr nockurr ok bad hann gefa ser klædi. Þa kalladi hann þangat diakn sinn ok bad hann skyndiliga sękia klędi hinum valada manni. Þa for Martinus ok sat i kirkiuskoti, þar sem hann var vanr at sitia einn saman, þa er adrir kennimenn foru til syslu sinnar, þar til at mal var at fara til hamessu. Martinus var alldri vanr at sitia i skotinu ꜳ stoli, knack atti hann ser, þann er hann sat ꜳ, ok voru þriu stig unndir knackinum, sva sem mansmenn eru vanir ath sitia ꜳ. En eingi madr sa hann sitia i kirkiu. En er diaknit(!) dvaldi at selia klædit enum valada manni, þa for hann þangat, er Martinus sat i skotinu, ok lezt kalinn vera ok kvad diakninn ei hafa selt ser klædit. Þa for Marteinn ur kyrtli sinum, sva at hinn valadi sa þat eigi, ok selldi honum ok bad hann fara leidar sinnar. Þa kom diakninn litlu sidarr ok sagdi, at menn voru komnir til kirkiu ok bidu messu. Martinus svarar, at hann matti eigi messu syngia, fyrr en enn voladi hefdi klædit. Diakninn vissi eigi, at Martinus væri kyrtilslauss, þviat hann var i kapu sidri, ok spurdi hvar hinn valadi væri, er hann sa hann eigi þar. «Sæli mer kledit, sagdi Martinus, ok man til vera hinn valadi at þiggia.» Þa reiddizt diakninn ok tok or fata aurk vandan kyrtil slitinn ok stuttann .v. penninga verdan ok kastadi fyrir fetr Martino ok mællti: «Her er nu kledit, en hvar er hinn valadi?» Þa bad Marteinn diakninn fara til kirkiu, en hann for sidan i kyrtilinn leyniliga, sva ath eingi vissi. Sidan for hann at syngia messu i þvi klædi ok færa forn gudi. A þeim degi sa prestar nockurir ok munkar ok nunnur nockurar himnerskan eld yfir hofdi Martini, þa er hann saung messuna, ok syndizt sva (sem) harin ꜳ hofdi honum risi i gegn eldinum ok hefizt upp i loft allt saman.

27. Ewancius het einn vel truadr madr, ok var þo miok bundinn i veralldar fiolskylldum, hann tok sott mikla ok sendi Marteini ord, er hann þotti miok at bana kominn. Marteinn dvaldi eigi at fara. En fyrr en hann kemi midleidis, þa kendi inn siuki madr krapt hans, ok tok þegar heilsu ok for siolfr a mot honum. En annan dagh, er hann villdi braut fara, þa dvaldi Evencius hann ok bad hann eigi fara, þviat hỏggormr hafdi lostid einn af hium hans. Þann svein fann Evencius miok sva daudan ok bar hann heim ꜳ auxlum ser ok lagdi nidr fyrir fetr Martini. Þa hafdi eitr ormsins farid um alla limu sveinsins, ok var hann allr blasinn sem belgr. Marteinn for haundum um hann ok tok fingri sinum fyrir sarit, er ormrinn hafdi hauggvit. Þa tok eitrid ath renna aullum megin til handar Martini. En er hann letti fingrinum fra sarinu, þa sprak eitrid ur undinni med blodi. Sveinninn reis upp heill, en þeir lofudu gud, er þetta sꜳ.

28. A nockurri tid for Martinus um byskupssyslu sina, ok fylgdu honum lærisveinar hans. En er þeir attu dvol nockura, þa for hann ꜳ veginn fyrir ꜳ leidinni, ok er leiti bar ꜳ milli þeira, þa komu ꜳ moth honum menn, þeir er baru varning sinn ꜳ morgum eykium. En er kykvendin sa Martein i svortum kledum, þa felðuz þau ok hlupu af gautunni ok vỏfduzt i reifunum, ok gerdizt farartalmi þeim, er skynda villdu. Þa reidduzt þeir ok hlupu af baki hestum sinum ok baurdu Martinum leingi med svipum ok staungum. En hann hafdi þolinmædi vid meingerdir þeira ok brást aungan vegh vid, er þeir baurdu hann. En þeir fylltuz þess ath meirr grimleiks i mot honum, sem þeim virdizt, at honum þotti einkis um vert, er þeir bordu hann, helldr en hann kendi eigi. Þa komu lærisveinar hans eptir, er dvalizt hofdu, ok fundu hann miok sva ỏrendan ok serdan allan likama hans, ok hofdu þeir hann ꜳ asna sinum ok skundudu þadan ꜳ brutt, er sea osomi hafdi ger verit. En riddarar hurfu aptr til hesta sinna, er þeir voru saddir ꜳ reidi, ok gerdu faur sina ok villdu skynda. En þa voru hestar þeira stirdir, sem at steinum væri ordnir, ok mattu hvergi hrerazt ur sporum. Þeir eptu ꜳ þa ok baurdu, þar til er þeir hofdu madar allar svipur sinar; sidan runnu þeir i skog ok hiuggu ser vondu ok steingr. En er þeim kom þat ækki at halldi, þa vissu þeir eigi, hvat ath skylldi hafa, er faraskiotar stodu sem liknerski. Þa skildu þeir, at guds kraptr hepti for þeira, ok spurdu þa menn, er þeir hittu, hvern þeir hofdu bardan litlu adr. En þeir urdu þess visir, at þeir hofdu Martein byskup bardan, ok þurptu þa eigi at geta til, hvi for þeira dvaldizt. Þa runnu þeir allir skyndiliga eptir honum ok iosu molldu i hofud ser ok andlit ok fellu til iardar fyrir kniam Martino ok badu ser liknar ok þess, at hann leyfdi þeim at fara, ok tauldu ser i þvi pisl, er þeir vissu þenna glęp ser ꜳ hendr, ok taulduzt þess verdir, at iord rifnadi fyrir þeim kvikum, eda þeir stirdnudu sem fararskiotar þeira siolfir, ok badu med tarum, at hann fyrirgefi þeim synd þessa. En Marteinn vissi farartalma þeira ok sagdi, adr þeir kemi, at þeir mundi koma. En hann var eigi ofusari at veita þat, er þeir badu, en þeir at þiggia, ok blezadi hann þa ok bad þa fara med allum þeim farargreida (ok) skiotum sinum, hvert er þeir villdu.

29. Enn atti Martinus for um dag til kastala þess er Karnatinum heitir. En bær fiolmennr var ꜳ gotu hans; þadan kom mikill flokkr (heidinna) manna ꜳ mot þeim, þvi at einghi madr kunni Kristz nafn ꜳ þeim bæ. En þo foru þeir ut ꜳ vidan voll, er þeir spurdu þangatkvomu Martini. En hann skildi, hvat honum var fallit at gera, ok toc hann at telia fyrir þeim tru ok guds ord, at þeir kynni skapara sinn. Ok gek þa fram kona nockur ok bar i fadmi ser lik sonar sins nyandadzt ok mællti (vid) Martinum: «Vitum ver, at þu ert vinr guds, af þvi giallt mer son minn, er nu er andadr.» Þa hurfu at fleiri med henni ok badu þess, er hon bad. Marteinn sa, at maurgum mondi su iartegn stoda til andar heilsu, ef gert væri, ok tok i hendr ser likit ok fell til bænar fyrir augliti alþydu. En er hann hafdi bæninni lokit, þa reiss sveinninn upp, ok selldi Marteinus hann lifanda modurinni. En allr mannfiolldi sa tok tru, sa er þar var, ok fellu þeir til fota honum Martino ok badu hann krisna þa. En hann primsigndi þa þegar ꜳ þeim velli, er þei stodu, ok skirdi þa litlu sidar.

30. A þeiri tid er Marteinn hafdi litlu adr til byskups verit kosinn, atti hann skyllda faur til konungs fundar, þess er Valentinianus het. En er hann vissi, at Marteinn mundi þess bidia, er hann villdi eigi veita, þa bad hann vardveita dyrr, at Marteinn metti eigi inn ganga. Konungr var dramblatr, ok spillti þat mest fyrir honum eina, er kona hans var bundin i Arrius villu, ok sneri hun aullu hugskoti hans fra gaufgan vid Martein. En er Marteinn hafdi komit um sinn eda tys(v)ar til konungs hallar ok nadi eigi inn at ganga, þa tok hann ath bidia um nætr ok daga til guds med tarum ok med vỏkum ok faustum, at hann matti framkoma þvi, er hann villdi. Þa syndizt honum eingill guds ok bad hann fara ottalaust til konungs, en hann kvezt mundu upp luka dyrum ok mykia dramb hans konungsins. Þa styrcktizt hann af þessu vidmæli eingilsins ok for auruggr til hallar ok gek inn, sva at konungr bannadi. En er konungr sa Martein kominn, þa ygldizt hann ꜳ dyrverdinum(!), er hann hafdu(!) inn latit ganga, ok gerdi hann eigi upp risa mot honum ne luta. Þa kom elldr upp undir stoli konungsins, ok brunnu klædi hans nedan, ok vard honum heitt. Þa reis hann upp af stolinuni ok laut Marteini ok gofgadi hann, er hann ætladi at fyrirlita, ok veitti honum þat, er hann ætladi, at hann mundi bidia vilia, ok beid eigi þess, at hann veri bedinn. Konungr baud Marteino opt til bordz med ser ok villdi gefa honum margar giafir, en Marteinn villdi aungar þiggia.

31. Claudiomakus het bær skamt fra Turonsborg; en þangat var kirkiusokn fiolmenn, þviat þar eru helgir domar margir ok nunnusetr. En Marteinn hafdi dvalizt i husi einu, þvi er nalægt var kirkiunni. En er hann var brutt farinn, þa toku nunnur halm þann allan, er under honum hafdi verit i husinu, ok skiptu med ser. En er fair dagar lidu þadan, þa tok ein þeira þann hlut halmsins, er hon hafdi feingit, ok batt vid hꜳls odum manni, þeim er villu andi kvaldi, ok vard sa þegar heill vtan alla dvol.

32. Đa er Marteinn for ur Treverisborg um dagh, kom i mot honum kyr ein diofulod, er geingit hafdi fra nautum ok gert monnum geig. En hirdar runnu eptir ok kaulludu, at Marteinn skylldi sea vid kunni. En er hann sa rasandi ku fara at ser, þa hof hann upp hond sina ꜳ mot kunni ok bad hana standa. En er hun nam stadar, þa sa Marteinn dioful sitia ꜳ baki kunni, ok mællti, at hann skyldi i brutt fara ok kvelia eigi smala manna saklausan. Inn illgiarni andi vard ath hlyda bodordi hans ok flydi. Kyrin vitkadizt ok skildi heilsu sina ok fell til fota Marteins. En hann blezadi ok bad hana aptr hverfva til hiardar sinnar hegia sem saud.

33. Enn metti Marteinn um dagh veidimanna lidi, þa er hann for um byskupssyslu sina. Hundar elltu hera ꜳ vidum velli, þar sem honum (var) ecki fy(l)sni at fordazt, ok var þa ath komit, ath hann mundi tekinn verda. Marteinn sa aumu ꜳ dyrinu ok bad, ath hundarnir næmi stad ok letti ath ellta dyrit. Þa namu þeir stadar at hinu fysta ordi hans, sva sem þeir veri grafnir nidr, en herinn setti undan ok fordadizt sva fiandr sina.

34. Fra þvi skal segia, hvilik voru hversdaglig ordh Marteins, þviat þau voru full andligrar skynsemi. Saud nykliptan sa hann um dagh ok mællti: «Sia saudr fyllti gudspialls ord, hann hafdi .ii. kyrtla ok gaf þann annan, er hann hafdi adr. Sva skulu þer ok gera.» Enn sa hann svinahirdi halfnauctan i skyrtu skinsz ok męllti: «Þessum skinnkyrtilsmanni var Adam glikr, þa er hann var brutt rekinn ur paradisu; en vær skulum nidr leggia enn forna Adam en skryda oss enum nyia Adam, þat er Jesu Kristo.» Enn kom Marteinn a voll, þar sem naut hofdu bitid, en i sumum stodum hofdu svin rotat; sumstadar var vollrinn fagr ok vaxinn allskyns grasi ok blomum, þar er ecki var bitinn, ok mællti hann: «Sea stadr vallar, er smali hafi yfir farit ok bitit af it fegrsta, merker hiuskapar lif, þat er tynt hefir meydoms tign, þott þat hafi nockurn ꜳvoxt godra hluta, sva sem her er nockut gras ꜳ vellinum. En sia hlutr, sem oskaddr er ok fagr, merker meydoms dyrd, þa er skinn fyrir gudi i aullum kraptablomum. Sea er makligh fegrd ok gudi þægiligh, þviat ecki ma annat iafnazt vid meydom. Sva sem þeir villazt miok, er hiuskap iafna vid hordom, sva eru þeir ok heimskir, er hiuskap iafna vid meydom. En su er grein ꜳ þvi, ath meydomr mun koma til dyrdar, en hiuskapr til varkunnar, en hordomr til eilifra pisla, nema idran ok yfirbot hreinsi hann.»

35. Riddari nockurr kom til Marteins ok gerdizt munkr ok gerdi ser hus i leynilegum stad sva sem einsetumadr. En slægr fiandi freistadi hans i hugrenningu, sva ath hann beiddi Martinum, at kona, su er hann hafdi atta, færi þangat ok væri med honum, en hun var þa nunna. Marteinn varnadi þess ok kvad omakliga samvistu þeira, er hann var munkr, en hun nunna. En riddarinn taldi ecki hetligt i þvi, þott Marteinn lofadi þetta, ok kvad þau eigi aftr mundu hverfa til ennar fyrri munudar, þar sem þau voru bædi vigd til guds þionustu, ok kvad hann Krist hafa lofat ꜳ sinum tidum samvistu karlla ok kvenna. «Segdu mer þat þa, kvad Marteinn, hefir þu nockut sinn verit i orrostu?» En hinn kvezt þar opt hafa verit. Marteinn svarar: «Segdu þa, ef þu satt nockura konu standa i fylkingu ok beriazt i orrostu?» Þa skammadizt riddarinn ok þakkadi gudi, er honum var eigi lofat at lifa eptir villu sinni, ok var hann þeygi akafliga ꜳvitadr, helldr leidrettr makligum dæmum, þeim er riddara voru kunnigh.

35b. Ein mær var su, er hafdi sik sva brutt fra augliti karla, at hun let eyngan karlmann koma til sin. En Marteinn gek þar fyrir dyrr um dagh ok villdi finna hana, þviat hann hafdi fregit krapt hennar ok tru. En þeir er honum fylgdu ætludu vist, at mærin myndi þvi fagna ok ganga þegar ꜳ mot honum, at þat mætti verda vitni gudligs verdleiks, er slikr byskup villdi koma til husa hennar. En hun let eigi rakna stadfesti fyriretlanar sinnar, ok sa sva vid at sea karla, at hon villdi eigi siolfan Martinum lat(a) koma til sin. En er kona, su er send var, sagdi Martein þessi svaur meyiarinnar, þa for hann gladr a brutt ok lofadi stadfesti hugskoz hennar, ok þotti eigi ser þat meingerd þott hun villdi eigi sia hann, helldr fagnadi hann þvi, er hon villdi betr gera, en dæmi fyndiz til (i) herodum þeim. En hverr mundi sa byskup annarr æn Marteinn, at eigi mundi ser þikkia i meingiord, ef hann væri sva fyrirlitinn af nockurri meyio. En hann gerdi þa virding hennar sem einskiz mannz adr ne sidan, þviat hann hafdi alldri vid giof tekit, en hun sendi honum godar giafir, ok tok hann vid aullum ok sagdi sva, at kennimenn attu eigi at fyrirlita giafir [meyiar þeirar, er kennimonnum var betri.

36. A nockurri tid satu þeir Gallus ok Sulpicius lerisveinar Marteins uti fyrir dyrum hus hans ok voru hleodir, sva at hann vissi eigi, at þeir væri þar, þviat hurdin var vanliga aptr lokin. Þa heyrdu þeir rom inn i husit sva sem manna mal, ok vard þeim ogn at þvi mikil, at miklu nockuru mundi gegna. En er .ii. stundir voru lidnar, þa geck Marteinn ut or husinu. En Sulpicius var kunligast vanr at mæla vid hann, bad hann Martein segia þeim, vid hveria hann męllti i husinu Marteinn, eda hvat ogn su merkti, er þeir hrędduzt badir. Marteinn var traudr at segia, en ecki var þat, at eigi geti Sulpicius af honum um sider. «Segia mun ek ydr um sidir, kvad Marteinn, en ek bid, at þid segit aungum. En helga Maria, Agnes ok Tekla voru hia mer i husinu.» En hann sagdi til ꜳlita þeira ok buning(s), ok kvad hann þer eigi at eins þann dag vitia sin helldr miklu optar, Petrum ok Paulum kallazt hann opt sia, ok sagdi þa koma til sin.

37. Kennimanna fundr var um dag i borginni þeiri er Nemaus heitir. Til þess fundar villdi Marteinn eigi fara, en þo villdi hann vita, hvat þar (væri) gert eda mællt. A þeim degi er þeir foru Marteinn ok Sulpicius ꜳ skipi, en þo sat þar Marteinn einn fiarri maunnum audrum i nokuru rumi skipsins, þa kom eingill guds at honum ok sagdi honum þa hluti, sem gerduzt ꜳ kennimanna fundinum. En er at var leitat, hvenar verit hafdi kennimanna fundrinn, þa spurdizt sva til, at ꜳ þeim degi hafdi verit, ok þat allt mellt ꜳ þeim fundi, sem eingillinn hafdi sagt Martino.

38. Enn gerdizt iartein i borg þeiri er Karnotinum het. Bondi einn frendi Martini ferdi dottur sina .xii. vetra gamla. En hon hafdi alldri mal sitt haft. Bondi bad Martinum leysa tunga hennar til mals. En hann svaradi, at þeir byskupar voru helgare ok mattu þetta helldr gera, er þa satu atverendr honum, Valentinus ok Victricius. Þa toku byskuparnir at bidia Martein med boandanum, at hann veitti þeim huggan, er gret. Þa dvaldi Marteinn eigi leingr litilleti ath syna helldr oc veita milldi, ok bad alla menn adra ut fara ur kirkiunni nema byskupa ok fedr meyiarinnar. Þa fell hann a kne til bænar, sem hann var vanr. Sidan bio hann ok vigdi vidsmior ok hellti i munn meyiunni, ok spurdi hana sidan at nafni faudur sins. En hon svaradi þegar skyrt ok sagdi. En fadir hennar felldi tar fyrir fagnadi ok fell til fota Martino, ok lezt þessa rỏdd dottur sinnar fysta heyrda hafa.

39. Kona eins rikismanz sendi Martein vidsmior i glerkeri at vigia fyrir naudsynium ymissa sotta. En glerkerit var eigi fullt. En er Martinus vigdi vidsmiorit, þa lezt prestr nockurr sea þat vaxa vid vigsluna. Sa voxtr hellzt þar til, (er) sellt var konunni, ok var þa sva fullt kerit, at eigi matti aptr luka, ok hafdi vidsmiorit runnit ꜳ faut honum ok þess er med for. Glerker fullt vidzsmiors, þess er Martinus hafdi vigt, var i glug einum ofarliga, en sveinn einn kom til ok svifti ofan duke þeim, er yfir var breiddr, ok vissi hann eigi, at kerit var undir. En (þat) fell nidr ꜳ steina, ok ugdu menn þa, at blezan Martein(s) mundi fyrirfaraz. Þa var glerkerit fundit heillt, sva sem ꜳ enn blautasta dun hæfdi fallit, ok eigi var vizsmiorit nidr slagnat. En sea hlutr gerdizt eigi af athburd einum nema af krapti sinum, þviat eigi matti blezan hans fyrirfarazt.

40. Enn foru munkar um dag hia bæ nockurum, en hundr hliop at þeim ꜳkafliga olmr. Þa mællti einn þeira: «I nafni Marteins þegi þu!» Þa þagnadi hundrinn sva sem tungan veri skorin ur honum. Eigi at eins gerdi Marteinn siolfr iarteinir, ok gerdu margir i hans nafni.

41. Avicianus iarll var aullum kunnr ath grimleik sinum, en hann kom um dag til Turonsborgar med miklum grimleik, ok fylgdu honum bandingiar marger, er til pislar [voru etladir ok til bana annan dag eptir. Þa gerdiz hryggleikr yfir borgarlydnum af grimlig[ri fyriretl]an iarlsins. En er Marteinn sa ok fra þat, þa for hann einn til husa iarllsins litlu fyrir midia nott, þa er allir menn svofu. En er hann matti eigi inn komazt, þviat dyrum var aptr lokit, þa fell hann ꜳ kne til bænar fyrir dyrum. En er Avicianus var fast sofnadr, þa vakti eingill guds (hann) ok mællti: «Þrell guds liggr her uti fyrir dyrum, en þu hvilir ok sefr.» Þa hræddizt iarll ok reis upp ur reckiu sinni ok kalladi ꜳ þræla sina ok kvad Martein uti fyrir dyrum ok vilia inn fara. En þionustumenn voru syfiadir ok gengu eigi leingra en til ens hinsta þrauskaulls, ok hlogu at herra sinum ok sogdu villu eina bera fyrir hann ok kvadu aungan mann fyrir dyrum vera, ok sva gatu þeir talit fyrir iarllinum, ok kvodu aungan mann fyrir dyrum. Ok lagdizt iarllinn til svefns i annat sinn. Þa bardi eingill guds ꜳ honum þegar ok let hann eigi sofa ok sagdi, at Marteinn stod fyrir dyrum. En er þrælar dvoldu ut at ganga, þa reis iarll upp siolfr ok gek upp skialfandi ok fann þar Martein, sem honum var sagt, ok vard honum ogn at vitran sva mikils krapz. «Fyrir hvi fortu svo vid mik drottinn? sagdi iarll. Eigi er naudsyn ath mæla vid mik, veit ek, hvat þu villt, ok se eg, hvers þu leitar; þar þu ꜳ braut, þegar þu vill, ok haf þat, er þu vill ok þu kyss, at eigi glati mer reidi guds, fyrir þat er ek gerda. Tru þu þvi, at eigi var litil ogn bodin, adr ek gek til hurdar.» En er Marteinn hefir brutt farit, þa heimti iarll þangat þiona sina ok let upp luka aullum myrkvastofum ok leysti alla bandingiana, ok for siolfr i brutt þegar. En borgarlydrinn tok at glediazt. En þo at Avicianus iarll væri grimr ok agiarn, þa þordi hann alldri at gera rán Turons borgarmonnum.

42. Enn kom Marteinn um dag til huss iarlsins, ok sa hann [mikinn dioful sitia ꜳ halsi honum. Þa bles Marteinn ꜳ hann, ok flydi illr andi fra honum þegar. Hugdi iarllinn ꜳ sig blasit vera til hadungar. «Til hvers hædir þu at mer?» sagdi iarllinn. «Eigi at þer sagdi Marteinn, helldr at þeim en[um svarta], er sitr ꜳ halsi þer.» En fra þeim degi var Avicianus iarll alldri iafngrimr sem adr, þviat hann matti skilia, at hann hafdi af diofuls vilia grimleik framhafdan, ok þvi annars, at Marteinn hafdi brutt rekit ohreinan anda fra hiarta hans.

42b. Munklifvi Marteins var .ii. milur fra Turons borg. En ꜳvallt er hann gek til kirkiu, þegar hann ste um dyrr husins, þa toku ærir menn at skiolfa, þeir sem i kirkiunni voru, sem illmenni hredizt, þa er domandi nalgazt. Af þeim skialfta odra manna vissu þeir, er i kirkiunni voru, nær Marteinn mundi koma. Ok er hann kom til kirkiu, þa matti sia margra diofla breytni yfir enum odum monnum, adr þeir flydu. Sumir hengu i lopti, sva at eigi toku fetr til iardar, en fotum sumra sneri i loptt upp, ok fellu þo klædin eigi nidr um þa, sva at þeir yrdi naucktir, ok eigi gerdi þat augum Martini oskil. Sumir sogdu glæpi sina eda nꜹfn, sva at eingi spurdi þa: einn kvezt heita Þorr, annarr Odinn; margir adrir nefndu sik. Eptir þessa hluti flydu ohreinir andar med kvalum fyrir krapti Martini.

43. Einn bær var sa, ath brad hrid ok hagl spillti aukrum manna a hverium missorum. En þeir er þar biuggiu(!) badu Martein veita ser miskunn i skada þessum. Sa het Auspicius greifi, er þetta eyrendi bar Martein, þviat honum var emna mest mein at haglinu. Þa bad Marteinn fyrir stad þeim, ok leysti allt herad fra bradahrid þessi, sva at aungum manne vard mein at haglinu ꜳ þeim .xx. vetrum, er Marteinn lifdi sidan. En ꜳ þeim misserum er Marteinn andadizt, þa endrlifnadi su en sama hrid i þeim stad, at allir mattu vita, at þat hefdi eigi af atburd einum ꜳ brutt horfit helldr af bænum Martini.

44. I einum fornum kastala, þar sem nu er munkbygd, var fyrr blot ok skurgod i ramlighum stopli, þeim er ger var ur slettu grioti. I þeim stopli ofanverdum sat skurgodit. Þenna stopul hafdi Marteinn bodit at briota Marcello presti. En er hann kom þangat, þa avitadi hann prestinn um þat, er hann hafdi eigi brotid stopulinn. En Marcellus fann þat vid, at stopull sia væri sva ramgiorr, at trautt mundi briota mega, þott aull alþyda kemi til, ok kvad þat torvellt verda ostyrkum monnum, þeim er mæddir voru i vokum ok faustum. Þa snerizt Martinus til bæna traustz ok vakti þa nott alla. En at morne kom vedr sva mikit, at nidr braut stỏpulinn allan til iardar.

45. Enn vard þessum likr hlutr ꜳ audrum bæ, at Marteinn villdi briota einn ramlegan stỏpul, þann er blotadr var, ok nadi hann þvi eigi. Þa snerizt hann til bænar at vanda sinum. En sidan syndizt ofan falla af himne stopull iafnmikill blotstoplinum, ok fell i hofud skurgodinu ok leysti i sundr stopulinn allan sem molld ok ỏsku; þviat himnerskr kraptr þionadi Martein ei at eins osyniliga helldr ok syniliga fyrir alþydu augum.

46. Svo sagdi Refrigerius prestr, at kona su var, er blodrꜳs mæddi miok. En er hun kom vid kyrtils trefr Martini, þa tok hon heilsu sina eptir dæmum gudspiallz, sva sem sagt er fra drotni vorum.

47. Haugormr einn skreid yfir ana þvera þangat til landz, er Marteinn var ok lærisveinar hans. «I nafne drottins byd ek þer aptr at fara til sama landz,» kvat Marteinn. Þa snerizt ormrinn aptr til sama landz vid ord Martein(s). En er allir undraduz, þeir er þetta sa, þa komz hann vid ok mællti: «Hogormar hlyda mer, en menninir eigi.»

48. Martinus var vanr at æta fisk um paska i eptirlikingh þess, er drottinn at fisk eptir pisl sina. Þa spurdi hann um dag litlu fyrir matmal, ef fiskr væri buinn. En sa diakn, er fæslu bar munka, ok hann var vanr at fiskia, lezt hann þa ecki fiskt hafa ok aungan mann annan ꜳ þeim degi. «Far þu nu, sagdi hann Marteinn, ok legg ut net þitt, ok mun fram koma veidiskaprinn.» En klaustrinn þeira var skamt fra anni, sem Sulpicius segir fra i bok sinni. Þa drifu ut allir at sea fiskemanninn, ok þotte aullum vissa veidi, er Marteinn hafdi til visat ok þurpte siolfr at hafa. Ok at enu fysta netvarpe dro diakninn mikinn lax i litlu neti, ok fann hann þegar heim med feng sinn.

48b. Arborius gaufugr madr lezt þat sed hafa nockut sinn, þa er Marteinn song messu, at hỏnd hans var skryd sva sem enum dyrligstum gimsteinum, ok sa hann skina lios gaufugligt yfir honum.

49. Maximus konungr var godr at audru, en hann vard tældr af radum kennimanna eptir vig þess manz, er Priscellianus het. En sa byskup het Ithacius, er Priscillianum hafdi radit. En konungr hellt hendi yfir honum ok yfir audrum lagsmaunnum hans, sva at eingi ꜳsakadi hann þeirar syndar, er hann hafdi Priscillianum radinn. Þa sompnoduzt byskupar saman i Treverisborg ok gengu i lag ok radagerd med Ithakio byskupi, ok urdu allir undir einni sok, nema einn byskup, sa er het Teognistus, hann gerdi eigi at ganga i lag med þeim ok fyrirdæmdi þa med berligu atkvędi. Þa gerduzt margir hlutir til þess, at Marteinn villdi finna konunginn. En er byskupum var sogd þangatkoma Marteins, þa toku þeir at hrædazt, þviat þeir hofdu adr litlu eggiad til konunginn til þess, at hann sendi herinn til Yspanialandz at drepa villumenn. En þat var vist, at þar mundi marger godir menn verda fyrir styriolld þeiri, er i herfor tekizt, þviat þeir mundi litla gera grein manna ok dema meir at aliti eda klædabunadi en at sannri tru. En byskupar vissu, at Martein mundi þetta eigi lika, ok vard þeim at þvi mestr oroi, at Martinus mundi sik skilia fra tidagerd þeira, þa er hann kemi, ok þottuz þeir ecki traust hafa, ef hann væri berliga i mot þeim. Þa redu þeir þat konunginum, at hann sendi menn sina i mot Martein at banna honum inngonguna i borgina, nema hann heti þvi at hafa frid vid alla byskupana, þa sem þar voru. Þessa sendimenn gat Martinus sva slægda i malum, at hann sagdizt koma med Kristzt fridi. En er hann kom i borgina, þa gekk hann um nætr at eins til kirkiu til bæna, at hann yrdi eigi i samlagi med Ithakio byskupi ok audrum byskupum, þeim er hans lids voru. En eftir þria daga gerdizt hann at fara til konungs fundar. Su var en fysta bæn hans vid konunginn at bidia reidi af iorllum tveimr Nersete ok Leochadio. En þeir hofdu badir einna mest stadit i mot konunginum, ok fylgdu þeim konungi, er Maximus hafdi fra landi felldan. Þat var ok annat mest kostgæfi Martini at stodva herfor þa, er stofnud var til Yspanialandz, þviat sva milldr var hugr hans, at hann villdi eigi at eins leysa goda mena fra bana, þa er i þeim ofridi mundu falla, helldr villdi hann ok biarga villumonnum vid dauda. En konungr dvaldi um dag ok annan at veita Martein þat, er hann bad, þviat hann matti eigi bratt sefaz, ok þat annat, at hann villdi komazt at fæ þeira, þviat hann var fegiarn ok þurpti miok fiꜳr at kaupa ser lid, þviat honum bar opt orrostur til handa. Þa runnu byskupar til konungs fundar ok tolduzt fyrirdæmdir, er Marteinn villdi eigi vera i tidagerd med þeim, ok letuz þeir eigi standaz, ef hann efldi þess byskups atkvedi, (er) einn hafdi þa fyrirdæmda, ok segia þeir þat eina til liggia at reka Martein braut ur borginni, ef hann villdi tæla villumenn, eda enn helldr hefna þeira, ok segia ecki afrek i at hafa drepit Priscillianum, ef Marteinn skylldi hefna hans. Sidan fellu þeir til fota konunginum ok badu med grati, at hann neytti konungligs rikis i gegn Martein. Þeir hofdu ok i radi at telia Martein med villumonnum. En þott Maximus vildi miok teia byskupum sinum, þa vissi hann tru Marteins ok heilagleik meira en allra annarra byskupa, ok leitadi hann annars rꜳds vid hann, en byskuparnir kendu, ok heimti hann ꜳ mal ok kvaddi hann blidliga, ok segir villumenn fyrirdemda helldr af radi rikismanna en byskupanna, ok kvad aungva sok til þess vera, at rekia þyrfti Ithac(i)um byskup ne lagsmenn hans, ok let hann Teognistum meirr gert hafa af ovina sundrþycki vid þa en sannri sok, ok kvad hann verda einn ꜳ mali sinu, en segir adra kennimenn hafa fund att fyrir fꜳm dogum ok ordit samdoma ꜳ þat, at Ithacius var osannr at þessi synd. En er Marteinn skipadizt ecki vid þessi ord, þa reiddizt konungrinn ok gek fra mali þeira, ok sendi þegar menn at drepa þa, er Martinus villdi lif þiggia. En er Martinus vard varr vid þat, þa gek hann þegar um nottina til mals vid konunginn ok het at vera i tidagerd med byskupum, ef þeir gengi undan, sem til draps voru dæmdir, ok hyrfi þeir aptr, er sendir voru at heria til Yspanialandz. Þa dvaldi Maximus eigi at veita þat, er Martinus bad. Þrim dogum sidarr skylldi vigia byskup þann er Felix het; sa var heilagr madr ok vel þess verdr, at hann veri vigdr ꜳ villdri stundu. Þann dag valdi Martinus til þess at vera i tidagerd med Itachio, ok ætladi hann betra at lifa eftir þeim um eina stund ok biarga þeim, er bani la vid. Þa badu byskupar, at hann ritadi nafn sitt med nofnum þeira, ok gatu þeir þat eigi af honum. En annan dag for hann ꜳ brutt ur borginni. Ok er hann atti skamt til bæiar þess er Andetenna het, þa settizt hann nidr einn saman i skogarnefi, ok idradizt, er hann hafdi gengit i tidagerd med byskupum. En er forunautar hans voru gengnir littad fyrir ꜳ leid, þa kom eingill guds til hans ok mællti: «Sok er til þess, er þu kemzt vid, en eigi mattir þu annan veg or leysa; endrbett þu ok krapt þinn ok tak upp stadfesti, at eigi fair þu skada dyrdar ok heilsu.» Fra þeiri tid varadizt Marteinn miok vid at koma i samlag Itachij ok sveitunga hans. Sextan vetr lifdi hann sidan, ok kom til einskis kennimanna fundar. En (ef) nockurt sinn greddi (hann) seinna siuka menn, en hann var vanr, þa lezt hann þess at giallda, at hann hafdi verit at tida(gerd) med Ithacho, þott hann veri helldr af naudsyn en af vilia sinum sialfs. En þo tok hann med fullu sidan aptr sitt verkaup (ok) alla dyrd sina, þviat odr madr var leiddr siþan til hus hans, ok vard hann fyrr heill, en hann kemi inn um þrauskaulld.

50. Kaupmenn foru ꜳ skipi um dag i þvi hafi, er Tirrenum heitir, ok gerdi hrid at þeim, sva at þeim var vid bana hett. En þar var ꜳ skipi einn madr ættadr af Egiptalandi, ok var sa enn heidinn, sa kalladi ok mællti: «Gud Martini, biarg mer!» Þa stodvadiz þegar hridin, ok komu þeir þar ꜳ land, sem þeir villdu.

51. Likonius het einn gauf(u)gr madr ok vel truadr, en flest aull hiu hans hofdu tekit sott mikla. Þa sendi hann rit Martein ok bad ser fulltings. En Marteinn taldi þenna hlut torvelldan at gæta af gudi, þviat hann vissi, at guds bardagi (var) yfir hium hans, en þo let hann eigi af (at) fasta ok bidia viku alla i samt, þar til er hann gat af gudi þat, sem hann bad. En er Likonius reyndi guds milldi yfir lidi sinu, þa for hann til Marteins ok gerdi gudi þakkir ok sagdi hiu sin aull leyst fra bana. Þa færdi (hann) Martein .c. marka silfrs, en Marteinn ręcti eigi giof þa, ok þa eigi, þvi at hann hafdi fyrr tekit fe þat til þess at leysa herfeingna menn ur hỏftum, en þat kemi heim til munklifs. En er munkar eggiudu hann at hafa nockud af fenu til fezlu þeim eda til kleda, þviat þeir attu fed hvar(s)tveggia, þa svarar hann: «Kirkian skal oss fæda ok klæda, en ver skulum vid ecki ꜳgirni hafa.» Einn af brædrum, sa er eigi þarf at nefna, at eigi mælim vær þann kinnroda helgum manni, þa er hann kom um dag til gloda i husi Martini, þa sat hann ꜳ knacki breitt vid elld ok hellt upp klædum sinum ok bakadiz. Marteinn vissi, þott hann sei eigi, at hinn gerdi helgum elldi oskil, ok kalladi ok mællti: «Hverr gerir skemd i husi voru ellde ok sitr nokkvidr.» En er sa heyrdi, er vid elldinn sat, þa fann hann, at ecki matti leynazt fyrir Martein ok skammadiz hann þa, er hann var ꜳvitadr, ok gekk i gegn fyrir Martein þvi, er hann hafdi gert.

52. Đat var um dag, þa er Marteinn sat fyrir dyrum nokkurs litils hus sins, þa sa hann diofla .ii. standa ꜳ hamre, þeim er var fyrir ofan munklifit. En þeir hlogo at ok mælltu: «Heill sva Bricti, heill Bricti!» Þar til at þeir vissu eigi, hverri æ(d)i þeir hofdu ausit i briost honum. En þa kom þar Brictius rennandi, sva sem odr væri, ok spio upp morgum brixlum ꜳ Martein. Marteinn hafdi avitad hann um þat, er hann for med stodhross ok starfadi i ymsum kaupabata ok keypti mansmenn, þar sem hann atti ecki slict, adr hann var klerk(r). En þvi reidizt Brictius allra hellzt, af þvi ad dioflar eggiudu hann fram, sva at hann matti eigi gæta tungu sinnar en trautt handa. En Marteinn le(i)t hyrliga til hans ok villdi staudva miukum ordum ædi hans. En illr andi hafdi sva odan Brictium, at hann styrdi ser eigi siolf(r), ok skalf hann allr fyrir reidi ok taldiz helgara en Marteinn, þviat hann kvezt upp hafa vaxit i munklifi, en Martinum hafa verit fyrst i riddara fylking ok leingi oskirdan, en sidan sionhverfingamann. En er Brictius hafdi þetta mællt ok margt annat verra, þa gekk hann ꜳ brutt ok for aptr enu somu leid, sem hann hafdi þangat farit, ok þottiz þa hefnt hafa sin. En Martinus bad fyrir honum, ꜳmedan er hann mællti þetta. Þa kom Brictius aptr, er skamt leid, ok idradizt orda sinna ok fell til fota Martino ok bad ser liknar ok lezt diofull verit hafa, þa er hann lastadi Martein. En eigi var torvellt at geta þat af Martino, at hann fyrirgefi þat, ær misgert væri vid hann. Þa sagdi hann lerisveinum sinum, hversu hann hafdi sed Brictium eggiadan af dioflum, ok lezt hann eigi reidazt þeim brigzlum, er þess mein var, er mællti. Sva ok sidan þa er Brictius gerdi marga hluti moti Martino, þa tok hann eigi fyrir (þær) sakir prestskap af honum, þviat hann villdi eigi hefna meingerda, ok mællti þat opt, at hann skylldi sitia meingerdir Brictio, sva sem Jesus Kristr sat Jude.

53. Martinus vissi leingi fyrir andlat sitt ok sagdi brødrum, at nalgadizt endir efi hans. Þa atti hann faur til bæiar, þess er Condatensis heitir, þviat hann villdi sætta kennimenn, er þar voru missatter vordner. En þott hann vissi andlat sitt nalgazt, þa rezt hann þo i faur þessa, ok þotti þessi god æfilok krapta sinna, at hann endrbetti frid kristninnar. Ok er hann kom til ꜳr nockurrar med lerisveinum sinum, þeim er honum voru vanir at fylgia, sa hann skarfa veida fiska ur ꜳnni. «Þetta er liking diofla, segir Marteinn, ok gripa (þeir) þa, er eigi sia vid þeim, ok þeir seta ovorum, ok verda þo alldri saddir.» Þa baud hann sidan med matkum orda krapti fuglunum at flyia ꜳ fioll ok eydimerkr fra anni, ok neytti hann þess velldis vid fuglana, sem hann var vanr at neyta vid diofla. En skarfarnir flyctuzt þegar allir saman ok flugu fra ꜳnni ꜳ fioll ok skoga. En allir dadu krapt Marteins, er fuglar skylldu hlyda bodordum hans. Marteinn dvaldist nockura daga ꜳ þeim bę, sem hann var til farinn, ok setti kennimenn þa, sem þar voru osattir. En er hann biozt heim at fara, þa tok hann sott ok sagdi lærisveinum sinum, at hann mundi þa andazt. Þa gerdiz hryggleikr mikill, ok mælltu allir sem eins munni: «Hvi fyrirlætr þu oss, fadir, eda hverium selr þu oss til vardveizlu? Grimir vargar vilia gripa hiord þina; hverr bannar þeim at bita, ef hirdirinn fellr fra? Vitum ver, at þu fysist til guds, en ecki þverr verdkaup þitt, þott þu andizt eigi enn. Miskunna þu oss helldr, en þu fyrirlatir oss.» Þa komzt Marteinn vid ok ifadizt um, hvart hann villdi helldr lifa eda deyia, þviat hann villdi þa eigi fyrirlata, ok eigi villdi hann skiliazt fra Kristi, ok fal hann gudi ꜳ hendi allan sinn vilia ok mællti: «Ef ek em enn naudzynligr lyd þinum, drottinn, þa neiti ek eigi erfidi; verdi vili þinn! Þung er sysla likamligrar orrostu, ok hefi ek nu ærit leingi starfat i þvi. En ef þu bydr mer enn at ver(i)a herbudir þinna manna, þa mun ek eigi sakazt vid elli mina, ok standa þa i herbudum þinum, medan ek fylla vilia þinn. En þott gomlum se gott at hvilaz eptir erfidi, þa hefi ek þann hug þo, er yfir stigr alldrinn ok kann eigi at lata fyrir ellinni. En ef þu vill vorkynna elli minni at hvilazt, þa er mer godr vili þinn; en þu vardveit siolfr þegna þessa, er ek uggi, at fyrirlatnir verdi.» Marteinn let hvarki yfir stigaz af erfidi ne af dauda, þviat hann hreddizt eigi at deyia oc nitti eigi at lifa.

54. En (er) sott Marteins vox dag fra degi, þa let hann þo eigi af at gera guds þionustu, ok vackti hann ꜳ bænum netr ok daga i gegnum, ok neyddi til alla likams limu at þiona andanum, ok hvildi i somu rekkiu, sem hann var vanr, ꜳ harkledi i osku. En er lærisveinar hans badu, at hann leti bera halm undir sik, þa svarar hann: «Eigi samir krisnum manni at andazt annars stadar en i molldu; en ek misgeri, ef ek syni ydr annat demi.» Hondum ok augum hellt hann ꜳvallt til himins ok leysti alldri anda sinn fra bæn. Þa badu prestar, þeir er til hans komu, at hann hegdi likama sinum ok snerizt ꜳ ymsar hlidar. En hann svaradi þeim: «Latid mig helldr sia himininn en iordina, brædr, at andinn fari sina gꜹtu retleidiz til guds.» En er hann hafdi þetta mællt, þa sa hann dioful standa hia ser, ok mællti vid hann: «Til hverss stendr þu her, blodugt dyr? ekki munt þu med mer finna; fadmr Abrahe mun mik taka.» En er hann hafdi þetta mællt, þa sendi hann aund sina til guds ꜳ himna ꜳ midri þvattnott, þa er hann (var) attrędr at alldri. En þa hafdi (lidit) .vi. vetr ens [.iii^ia. tigar, er hann var vigdr til byskups, en þa voru [.cccc. ok .ii. vetr lidnir fra burd Cristz. Þa heyrdu margir eingla saung til himins. En þeir er hia andlati hans voru, letuz sea guds dyrd ꜳ likama hans. Andlit hans skein liosi biartara, ok var hvergi fleckr ꜳ likama hans. Hverr mundi þvi trua, at hann hafdi i molldu hvillt ok i harkledi ꜳvallt verit? Þviat þa syndizt allr likame hans snæve biartare, sem þegar væri hann i ædli upprisudyrdar sinnar. Þa kom mikill fiolldi manna at þiona likfylgiu hans, allr borgar lydr ok allr af akrum ok bæium, ok margir ur enum næstum borgum; allir gretu, ok allra hellzt munkar, er þar voru þann dag ii. .m. Aull hiord harmadi frafall hirdiz sins, þott helldr veri fagnanda, þviat gud tok hann til hirdar sinnar. Trua bannadi þeim at grata, en allt eggiadi þa at harma, þviat iafnheilagr var fagnadr af dyrd hans, sem mannligt var at harma andlat hans. Varkyn(nan)da (var) gratondum, en fagnanda med fagnondum, þviat milldligt var at fagna Martino, ok milligt var at grata hann.

55. Þangat hafdi margr lydr komit bædi ur Turons ok Peitu borg, þar er Marteinn hafdi leingi verit, adr en hann vard byskup. Þa var þræta mikil ꜳ medal þessa hvarratveggia lyds. Peitu borgarmenn sogdu sva: «Varr munkr ok varr ꜳboti var Marteinn, vær eigum at hafa hann heim med oss; en ydr er ærit þat, er þer attud at heyra kenning hans leingi, ok atut ok drukkut med honum ok vorut styrktir blæzan hans ok gladdir iartegnum hans. Se ydr þetta gnogt allt, en oss se lofat at hafa hann andadan med oss.» Þa svara Turons borgarmenn: «Ef þer segit oss gnogar vera iartegnir hans, þær sem hann gerdi, þa viti þer, at fleiri iarteinir gerdi hann med ydr en med oss. Þar reisti hann upp .iii. menn, en her .ij., ok sagdi hann þat opt siolfr, at kraftr hans var meiri fyrir byskupsdom en siþan; af þvi er naudsyn, at hann fylli þær iarteinir med oss andadr, er hann fylldi eigi lifandi. Oss var hann gefinn af gudi, en tekinn fra ydr. Ef forn log skulu halldazt, þa ꜳ hann i þeiri borg at vera grafinn, sem hann var vigdr. En ef þer vilit eignazt þat af munksvigslu, þa vitid er þat, at fyrr var hann munkr i Melans borg.» Aa þessa lund þrættu þeir allt til nætr. En þa vardveittu hvarirtveggiu likama Martein(s), ok etludu Peitu borgarmenn at hafa hann ꜳ brutt med ser, þviat þeir voru fiolmennari. En gud villdi eigi rena lata Turons borg hirdi sinum, þviat Peitu borgarmenn sofnudu ꜳ midri nott, sva at eingi þeira matti vaka. En er Turons borgarmenn sa þat, þa gripa þeir likam Martini ok letu fara ut um einn glug, en adrir toku vid uti, ok letu fara til skips, ok sva i brutt ok ofan eptir ꜳ þeiri, er Vigenna heitir, ok fellr i ꜳ þa, er Liger heitir, ok fellr su til Turons borgar. En er þeir sungu lof gudi, þa voknudu Peitu borgarmenn vid þat ok mistu þess, er þeir villdu hafa, ok urdu heim at fara vid sva buit. En Turons borgarmenn fylgdu honum til graptar med lofsaungum ok himnerskri dyrd enum heilaga Martein.

56. Eingi sigr ne dyrd verallig ma iafnazt vid likfylgiu Marteins. Konungar iardar reka flotta herfeingins lids fyrir kerrum sinum, en like Marteins fylgdu þeir, er hans kenningum stigu yfir freisne heims; þessa rikis monnum fagnar vesaligt sigrop ok vopnaglamm, en Martein fagnar gudligt lof ok himnerskar raddir; iardlig tign endizt med ogledi ok grimum kvalum, en Marteinn er gladr tekinn i hvilld Abrahams; Marteinn var her valadr ok mat sik litils, en nu er hann audigr ok mikils metinn med helgum monnum ꜳ himnum.

57. [Sulpicius Severus sendir rit Aureliano lærisveini Marteins fostbrodur hans ok segir andlat Marteins. Sidan er þu gegtt i brut i myrgin, Aureliani brodir, þa sat ek einn i husi, ok hugda ek at von ovordinna hluta ok at leidendum þessa lifs ok ogn domadags ok eilifra kvala, ok allra mest at þvi, at sea hugrænning gerdiz af oll, þat er endrminningh synda minna; ok gerdi þetta allt saman (mik) hryggan. En er ek mæddumzt af hryggleik hugar, þa sofnada ek laust þat, sva sem myrginsvefnar eru vanir at vera, ok þottumz ek miok sva vaka. Þa þottumz ek sea helgan Martein skryddan hvitu skrudi: andlit hans var sem elldr, har hans sem purpure, en augu hans sem stiornur; i þeim buningi ok aliti þotti mer hann vera, sem ek matta kenna, en trautt i gegn sea. Brosti hann vid mer ok hafdi bok þa i hendi, er ek hafda ritad um lif hans. Fell (ek) til fota honum, ok bad ek hann blezanar, ok kenda ek, at hann lagdi hond sina yfir haufut mer; þa leit ek ꜳ hann vandliga. En er hann hafdi blæzad mer, þa gerdi hann krossmark yfir mer; þa hofzt hann i lopt upp fra mer, ok sa ek eptir honum, sva leingi sem ek matta, til þess er himinn opnadiz yfir honum. En litlu sidar sa ek Klarum prest lærisvein hans stiga upp somu gautu. En er ek villda fara eptir þeim, þa vaknada ek ok fagnada þessi syn. Þa kom inn gangandi sveinn nockurr ok oglad(a)ri, en hann var vanr. Ek spurda, hvat hann villdi mæla, er ek sa, at hann biost til mals, ok ox honum fyrir augum. Hann svaradi: «Tveir munkar komu or Turons borg ok sogdu Martein byskup andadan.» Þa fagnada ek ok fellda ek tar, ok ma ek nu eigi vatni hallda. Kom nu hingat, brodir, ok gratum badir samt þann, er vid elskudum badir, þott ek vita, at eigi sæ gratanda eptir helgan mann, þann er sigr vann ꜳ þessum heimi, ok hefir nu tekit dyrd fyrir rettleti. En ek ma eigi siolfum mer banna at grata ok harma, þviat ek hefi mist allrar hugganar þessa lifs; en helldr skyllda ek fagna, ef ek mætta fyrir har(mi), þviat hann er nu samteingdr guds postolum ok spamonnum ok iafningi enna æstu pislarvotta. Þott hann veri eigi ꜳ þeiri tid, at hann mætti pindr vera fyrir guds nafni, þa misser hann þeygi dyrdar guds votta, þviat hann villdi ok matti guds vottr vera i fysi ok krapti ok ast ok allre millde ok miskunnsemi. Hans ast kolnadi alldri af veralldar kullda, helldr ox hun dag fra degi allt til enda lifs. [Þeirar astar hans naut ek einna mest, þviat hann elskadi mik overdan framar en nesta adra. At hverium megi mer slik huggan sidan vera? En hvener megi su stund i lifi minu, er ek muna eigi harma þat, er ek skal lifa leingr en hann? Hversu ma ek hafa unad lifs eda gladan dag, eda hversu mega ek ugratandi gera minningh Marteins, eda mega ek, brodir, annat tala vid þik en um hann? En til hvers skal ek reita hug þinn i þessum malum? Ek skyllda þik hugga, þott ek mæga eigi siolfan mik. Lat mik eigi leingr dvelia rit þetta, þviat ek vil, at þu komir sem skiotazt. En af þvi geri ek þetta mal langt, at sva sem rit þetta syndi upphaf harms, sva mætti þat ok veita þer huggan af vidrmæli okkru.

58. A þeirri tid var Ambrosius byskup i Melans borg. En er hann saung messu drottinsdag einn, þa var sa vandi, at eigi skylldi lectio lesa, fyrr en byskup baud. En er spamannz lectia var lesin, þa skylldi lesa Pals lectio adra. Ok er þar var komit, þa var Ambrosius byskup sofnadr fyrir alltare, ok treystuz menn eigi at vekia hann. Ok er fall vard ꜳ tidum um .ii. stundir æda þriar, þa voktu þeir hann ok mælltu: «Lidin er nu stund, biod þu, drottinn, at lesa lectio, þviat menn mædazt at standa.» Ambrosius byskup svarar: Eigi skulut þer hryggiazt, þviat mer stodadi mikit svefn sea. En þer skulut þat vita, at Marteinn byskup brodir minn er nu skildr fra likama, ok veitta ek þionustu liki hans, ok var enn bæn olokit, er þer vỏktud mik.» Þa undruduzt þeir, er heyrdu, ok mercktu þann dag ok stund, ok reyndu, at ꜳ þeim degi ok þeiri stund var Marteinn byskup iardadr, sem Ambrosius sagdiz þiona likfylgiu hans. Sell er sa madr, er þess andlati saung lydr heilagra lof gudi, fognudu flokkar eingla, ok rann ꜳ mot honum allr herr himnakraptz; diofull skamadizt ok flydi, kristnin styrctizt af krapti, kennimenn dyrkoduzt af vitran. Mikael tok hann upp med einglum, Maria tok hann med lidi hreinlifismanna ok heilagra meyia, paradis lauk(z)t upp fyrir honum, ok fagnar hann utan enda med aullum guds helgum maunnum i himinriki.

59. Severinus Kolnis borgar byskup gaufugr madr i lifi sinu ok lofligr i aullum hlutum, þa er hann gecc um kirkiu med klerkum sinum eptir morgintidir at veniu sinni ꜳ þeim drottinsdegi, er Marteinn hafdi andazt, þa heyrdi hann eingla saung til himna, ok kalladi hann þangat diakn sinn ok spurdi, ef hann heyrdi rodd þessa. Diakninn svaradi ok letz eigi heyra. Þa mællti byskup, at hann skylldi vandliga at hyggia. Diakninn hlæradi ok tylldizt ꜳ tær, ok matti eigi heyra saunginn, þviat hann var eigi iafnheilagr sem byskup. Þa fellu þeir til iardar ok badu drottin, at hann leti diakninn heyra saung þenna. En er þeir risu upp af bæn, þa spurdi byskup enn, hvart hann heyrdi. Þa svarar hann: «Saung heyri ek til himins, en eigi veit ek, hvat hann merkir.» «Ek man segia þer, kvad byskup, hvat þat taknar: Marteinn er farinn ur þessum heimi, ok bera einglar hann nu til himins ok syngia lof gudi. En þa er dva(u)l vard ꜳ saunginum adan, þa kom diofullinn, ok vid mattum eigi heyra, med illum einglum ok villdi dvelia hann, en fann ecki sins verks med honum, ok flydi hann med skemd. Æn hvat mun verda af oss syndugum maunnum, ef ovinrinn hugdizt granda mundu sva heilogum manni?» En er Severinus byskup hafdi þetta mællt, þa merkti diakninn dag ok stund ok sendi mann i Turonsborg skiotliga. En sa spurdi vandliga, er hann kom þar, ok vard viss, at ꜳ þeiri tid andadizt Martinus, er Severinus byskup heyrdi eingla saung til himins.

60. A enu .xvi^da. ꜳri fra andlati heilags Martein(s) byskups tok sa heilagr madr byskupsdom i Turonsborg, er Perpetuus het. En er hann hafdi byskupsdom tekit, þa villdi hann auka kirkio, þa er ger hafdi (verit) til dyrdar helgum Martino, ok þat gat (hann) frame(t), sem hann etladi, at þar var kirkia mikil ger. En er su tid kom, er byskup villdi kirkiuna vigia ok taka upp helgan dom Marteins ur þeim stad, er hann var adr grafinn, þa baud hann til þeirar hatidar enum næstum byskupum ok morgum munkum ok kennimonnum i upphafi manadr þess, er Julius heitir, þvi at hann villdi þa vigia kirkiuna. En er þeir hỏfdu vakat um nott, þa grofu þeir iord til yfir leidi Martini at morne. En er þeir komu at steinþro hans, þa mattu þeir hana hvergi ur stad hræra þann dag ok annan eptir enn næsta. Þa urdu þeir ugladir ok vissu eigi, hvat þeir skylldu til taka. Þa mællti einn þeira: «Viti þer, at eptir þria daga er vigsludagr hans, ok ma verda at þvi, at þa vili hann, at hann se upptekinn.» Þa hurfu allir til bænar ok fostudu ok vaktu æna næstu .iii. daga. En enn .iiii. dag villdu þeir upp taka steinþrona, ok mattu hvergi hræra. Þa urdu allir okveda ok baruz þat fyrir at hylia steinþrona med molldu. Þa syndizt þeim gamall madr, at yfirliti gaufugligr, snæve biartare, ok lezt ꜳboti vera ok mællti vid þa: «Hvi erut þer hryggir æda hræddir? Seait þer eigi, at Marteinn stendr hia ydr ok er buinn at tæia, þegar þer takit hondum steinþrona.» Þa varp sa mautli af ser ok tok til steinþroarinnar med audrum kennimaunnum. En sumir baru lios ok krossa, ok sungu allir lof gudi. En er hinn gamli madr tok til steinþroarinnar, sa er þeim hafdi vitrazt, þa geck hon aull ur stad letliga. Ok var þa heilagr domr Marteins færdr til þess stadar, er nu er hann gaufgadr ꜳvallt siþan. En er tidum var lokit, þa var leitad vandliga ens gamla mannz, adr til borz var farit, ok matti hann hvergi finnazt, ok eingi hafdi hann sed ur kirkiu ganga. En þvi ma rettliga trua, at annathvart hafi vitrazt eingiligr kraptr eda Marteinn siolfr ella, sa er eigi syndizt siþan. Ok i þeim stad gerazt margar iarteinir sidan fra þeim degi, þær sem eigi er tom at rita, þviat þar fa siukir heilsu, en blindir syn, heyrn daufir, en dioflar flyia fra odum monnum, i nafne fodur ok sonar ok anda heilags, þess er lifir ok rikir einn gud i þreningu um allar alldir allda. Amen.

III. (Cd. Holm. 2 folio)

Her hefr upp sogu ens helga Martinus erkibyskups

I þann tima er styrdi guds cristni hinn helgi Silvester pafi, en keisari var yfir ỏllum heimi Constantinus Magnus son Constancij konungs ok Helene ennar helgu drottningar, var fæddr enn helgi Martinus byskup a Langbarda landi, en hann var æzskadr af Ungaralandi. Frændr hans voru gỏfgir at veralldligri virþingu ok þo heidnir. Fadir hans var riddara hỏfþingi, hann fylgdi ok sialfr riddara syslu i æsku sinni, fyst i hird Constancij konungs sonar Constantini, en eptir þat var hann i riddara sveit Juliani niþings, eigi at sialfvilia sinum helldr eptir vilia frænda sinna, þviat hann girntiz gudi at þiona þegar a unga alldri. Þa er hann var .x. vetra gamall, for hann til kirkiu vid usatt frænda sinna ok beiddi kennimenn at primsigna sik, ok eptir þat sneriz hann allr til guds lofs, sva at hann fystiz þa þegar i einsetu at fara, ok þat mundi hann gert hafa, þa er hann var .xii. vetra gamall, ef eigi hefdi ostyrkleikr alldrsins i moti stadit. Hugr hans var hvergi nema at munklifum edr at helgum kirkium, ok hugsadi hann þat þa dag ok nott, sem sidar kom fram um hans æfi. En þa er þat var bodit, at alldrænna manna synir skylldu vid vopnum taka, þa var Martinus selldr framm af fedr sinum ok dubbadr til riddara, þviat þat matti i ỏllu finna, at fadir hans lagdi oþocka a tru hans ok sidlæti. En þa var Martinus fimtan vetra gamall, er hann var riddari, ok var honum feinginn einn skosveinn til þionustu, ok þionadi þo Martinus sialfr optar sveininum ok dro skoklædi af honum ok þerdi fætr hans; badir attu þeir mat saman, ok byrladi Martinus honum ok þionadi allt at bordi þeira. Þria vetr var Martinus med vopnum, adr hann væri skirdr, ok var hann þo hreinn ok skirr fra ollum lỏstum, þeim er þeiri syslu kunnu at fylgia. Marga vega syndi hann mikla ast ok þolinmædi, gæzsku ok litillæti vid alla samriddara sina; sva sparliga neytti hann ok fæzlu, at hann þotti a þeiri tid fyrir þær sakir helldr munkr en riddari. Af slikum hlutum var hann þeckr samriddorum sinum, sva at allir unnu honum. Eigi var hann þa enn skirdr, ok gerdi hann þo hvitvædings verk, þviat hann veitti hialp voludum ok vann med þeim, er erfidi hỏfdu, fæddi hann hungrada en klæddi nỏckta. Ecki hirti hann ser af riddara malagiỏf nema hversdagliga atvinnu, eigi daufheyrdiz hann vid gudzspialligum ordum, ok eigi hugsadi hann þat annan dag, hvat annan þurfti at hafa.

2. Sa atburdr gerdiz um vetrartid, þa er Martinus for i miklu frosti med odrum riddorum um hlid borgar þeirar, er Ambianensium heitir, þa vard þar fyrir þeim einn fatækligr madr miỏg kalinn ok aumligr at sia, ok bad þa, er um lidu, nockuro klædi til sin kasta edr nockurn veg ser at miskunna, ok villdi eingi til hans lita af þeim riddorum, er um ridu. Þa kemr Martinus at honum, ok bad hann sem adra miskunna ser. En Martinus skildi, at honum mundi þetta miskunnarverk hugat vera, þar er adrir hỏfdu hia ser latid lida, þeir er fleira hỏfdu til haft. En hvat matti hann at gera, hann hafdi ecki laust utan einn mỏttul yfir ser, ok i einum kyrtli undir, en allt annat hafdi hann gefit fatækum monnum. Sidan bra hann sverdi ok sneid i sundr mỏttulinn ok gaf halfan enum fatækia, en halfan hafdi hann sialfr. Þa hlogu sumir at honum, þeir er vid voru staddir, ok þotti hann vera helldr stuttbuinn; en þeir er med heilla hug voru, komuz vid, er þeir hỏfdu eigi slikt verk unnit, þa er þeir mattu klæda enn fatækia, sva at þeir væri okalnir eptir. En ena næstu nott eptir þenna atburd, þa er Martinus sofnadi, þa sa hann Jesum Crist skryddan þeim hlut mỏttulsins, er hann hafdi gefit enum fatækia. Drottinn leit a sik et vandligzta ok bad Martinus kenna klædit, þat er hann hafdi gefit. Ok eptir þat heyrir hann drottin mæla biartri roddu vid eingla fiolda, þann er var umhverfis hann: «Martinus primsigndr at eins skryddi mik þessu klædi.» Sannliga var drottinn vorr minnigr þeira mala sinna, er hann mællti i gudzspialli: «hvat er þer gerit enum minztum af minum þionum, þat geri þer mer.» Syndi drottinn fyrir Martino þvi berliga þenna atburd, at honum mætti verda til dyrdar en ỏllum ỏdrum til vitnisburdar, hvat olmusugiafir megu i guds augliti. En Martinus hofz eigi til metnadar eptir þessa syn, þott hann kendi gudligrar gæzku i sinu verki, helldr tok hann skirn litlu sidar, ok hafdi hann þa .iii. vetr med vopnum verit, en var .xviii. vetra gamall skirdr, ok hafnadi eigi þegar vopnaburd, þviat riddara hofþingi dvaldi hann ok het þvi, at hann mundi fyrr lata veralldar syslu at lidinni þeiri tid, er aqvedinn var hans hofþingsskapr yfir riddorum. Sia von dvaldi Martinum tvo vetr eptir skirnina i riddara syslu.

Þrir voru synir Constantini keisara, het einn Constancius, en annarr Constantinus, en enn þridi Constans. Constancius þessi enn sami var rikr konungr ok vafdr i Arrius villu ok let marga dyrliga byskupa i utlegd færa. Athanasium erkibyskup rak hann a brott fra stoli sinum af Alexandria ok villdi hafa drepit hann, en vid honum tok enn helgi Maximinus byskup a Fracklandi i borg þeiri er Treveris heitir, ok beid hann þar þess, er Arrius do illum dauda ok makligum; ok vard þat med þeim hętti, at þa er hann skylldi fara til byskupa stefnu at þræta um helga tru, ok villdi hann henne fyrirkoma, þa for hann at sitia naudsynia sinna ok dreit or ser iþronum ỏllum, ok þar for lifit hans med. Constancius konungr setti hofþingia yfir Fracklandi Julianum, er kalladr er apostata, þat kollum vær gudniþing, fyrir þvi at hann hafdi veitt honum lid, þa er hann hefndi Constancij brodur sins, en honum hafdi at bana vordit grimmr hervikingr, sa er Magnencius het. Julianus var af þvi kalladr gudniþingr, at hann hafdi verit lærdr madr ok lector at vigslu i borg þeiri er Nichomedia heitir, en þa er hann vard keisari, kastadi hann cristnenni ok baud enn mesta ofrid cristnum monnum.

3. Þeir atburdir gerduz, at hervikingar gengu a Frackland, ok safnadi Julianus keisari her i moti þeim ok nam stadar med ollum herinum vid borg þa er Vagionum heitir, ok tok þar at gefa mala riddorum sinum. Nu þottiz Martinus hellzti leingi iardligum konungi þionat hafa, villdi hann ok eigi taka malann, ef hann villdi eigi beriaz, gengr til mals vid keisarann ok segir sva: «Her til hefir ek þer þionad, keisari, nu verdr þu at þola, at ek þioni (hedan) af gudi; taki sa malagiỏf þina, er med þer vill beriaz; Criz riddari em ek, ok er mer eigi leyft at beriaz.» Þa reiddiz Julianus miỏg ok qvad hann þetta gera fyrir hugleysis sakir en eigi gudligrar truar. Þa sagdi Martinus konungi med mikilli stadfestu: «Ef þu eignar þetta hugleysi helldr en tru, þa mun ek a morgin ganga fram i milli fylkinga vopnlaus, vera hvorki skryddr hialmi ne bryniu, helldr mun ek bera merki med helgu crossmarki drottins Jesu Criz ok ganga ỏrỏggr i gegnum allar fylkingar vorra andskota.» Þa var Martinus vardveittr, ok ætladi konungr at reyna um morguninn þat, sem hann hafdi bodit. En annan dag eptir sendu vikingar menn a konungs fund ok badu fridar, ok geingu allir konungi a hond orrostulaust. Þenna sigr veitti almattigr gud af bęnum Martini, at hann yrdi eigi sendr vopnlaus til orrostu, en konungr feingi valld sinna ovina an ỏllu mannfalli.

4. Eptir þessa atburdi fyrirlet enn helgi Martinus riddara syslu ok for til fundar vid hinn helga Hilarium Peitu byskup a Fracklandi. Hann tok vid honum vel, ok dvaldiz Martinus þar med honum nỏckveria stund. Hilarius byskup villdi vigia Martinus til diakns ok binda hann sva i gudligu embætti, þviat hann sa med honum heilagt sidlæti ok alla ena dyrligstu mannkosti. En Martinus villdi þa enn eigi vid þeiri vixlu taka fyrir litillætis sokum. Þa baud hann, at hann skylldi vera exorzcista; vid þeiri vixlu tok Martinus, þviat honum þotti su litillatligri vera. Litlu eptir þetta var hann amintr i svefni, at hann skylldi vitia frænda sinna heidinna ok telia tru fyrir þeim. Sidan bad hann Hilarium byskup leyfis at fara, ok leyfdi hann honum ok bad med tarum, at hann skylldi þegar aptr koma til hans, er hann hefdi þessi ferd lokit. Nu rezt Martinus til ferdar, ok sagdi þo byskupi ok brædrum, adr hann færi, at hann mundi marga gagnstadliga hluti þola i þeiri ferd. Ok er hann kemr a fiallveg, þann er Alphes heitir, villiz hann gỏtunnar ok hittir a illvirkia. Einn þeira reiddi at honum ỏxi ok villdi hỏggva hann, en annarr stodvadi. Þa var Martinus tekinn ok bundinn ok selldr einum þeira til vardveizlu, en sa leiddi hann fra odrum monnum ok spurdi, hvat manna hann væri. En hann qvaz cristinn madr vera. Illvirkinn spurdi, ef hann ræddiz nockut. Martinus lezt alldri hafa verit oræddari en þa, þviat hann qvaz vita guds miskunn þvi meiri yfir ser, sem freistnin var meiri, en illvirkiann sialfan lez hann harma, er hann skylldi eigi verdr guds miskunnar. Sidan taldi hann tru fyrir illvirkianum ok feck snuit honum fra allri hans illzku ok utru; en sidan leysti hann Martinum ok fylgdi honum a gautu. Ok eptir þeira skilnat rez illvirkinn i munklifi ok lifdi sidlatliga þadan fra alla sina æfi. Fra þvi er nu sagt, at Martinus for um dag leidar sinnar fra borg þeirri er . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . or herbergi sinu nema til kirkiu, allir mỏtuduz þ(ar) saman. Eingin þeira drack vin, nema siukir væri; flestir voru þeir harklædum skryddir gervum af ulfallda hari, en i blautara buningi þotti þeim lostr vera. Fiỏldi redz þangat gỏfugra manna; sumir þeir er sik fraumdu i sva miklu litillæti ok þolinmædi, ok margir urdu þeir byskupar sidan, þviat ỏll þiod villdi ser hellz kennimenn velia or hans munklifi. Þeir voru keisarar, þa er Martinus var byskup: Gracianus ok Valentinianus brodir hans, synir Valentiniani ens ellra. Gracianus gaf keisara nafn Theodosio enum goda, til þess at hann sigradi þessar þiodir: Scithicas ok Halanos, Hyni ok Gados, ok sigradi hann þa i morgum orrostum. Eigi mattu Arrius menn bera þeira samþycki, ok letu þeir þa lausar margar kirkiur, þær er þeir hỏfdu adr haft i sinu valldi .xl. vetra.

9. I þenna tima styrdi Damasus pafi guds cristni. Sa er fystr sagdr atburdr i iarteinagerd Martini, sidan hann vard byskup, at stadr var sa einn skamt fra Turons borg, er menn hugdu helgan vera af grefti guds piningarvotta, þviat enir fyrri byskupar letu þar kirkiu gera ok allteri. En enn helgi Martinus spurdi eptir ellztu kennimenn, a hverri tid þessir menn hefdi verit, edr hvat þeir pislarvottar hefdi heitid, er þar voru grafnir. En er þeir vissu eigi skyrt at segia honum, þa sa hann vid at koma til þess stadar, ok leitadi eigi a alþydu sid, þviat hann vissi eigi et sanna, ok (eigi) veitti hann þeim fullting, at eigi efldi hann villu. Þa for hann um dag med fa munka til þess stadar ok stod leingi fyrir allteri ok bad gud, at hann syndi honum, hverr þar væri grafinn. Þa leit hann til vinstri handar ser standanda leidiligan skugga, ok baud hann honum at segia nafn sitt ok verdleik. En hann sagdiz verit hafa þiofr ok drepinn fyrir glæpi sina ok eiga ecki sameigit med helgum monnum guds. Þessa rỏdd heyrdu allir, þeir er hia voru, en Martinus einn sa þann er mællti, ok sagdi hann þeim, hvat hann sa, ok let sidan brott taka allteri, þat er þar var, ok leysti lyd allan fra þessi villu.

10. Enn mætti Martinus um dag monnum þeim, er liki heidins mannz fylgdu til grafar, ok nam hann stadar, er hann sa mart lid fara, ok vissi eigi, med hvat þeir foru. En er hann sa, at vindr hrærdi dukana yfir likinu, þa hugdi hann, at blotmenn væri, þviat þorpkarlar voru vanir opt at bera skurgod sin hvitum dukum vafit um akra sina. Þa gerdi hann crossmark i moti þeim ok bad þa hvergi hræraz or stad, adr þeir legdi þyrdi sina. Þa stirdnudu þeir fyst sem steinar, en er þeir leitudu vid at hræra sik, þa sneruz þeir i hring ok mattu eigi framar ganga, vnzt þeir lỏgdu nidr likit, ok sa hverr til annars, ok vissu eigi, hvat þeim var vordit. En er Martinus sa, at þeir foru med lik en eigi med blot, þa gerdi hann crossmark eptir þeim ok gaf þeim leyfi at fara, hvert er þeir villdi.

11. Sa atburdr vard enn, at Martinus villdi upp hỏggva eitt blotat tre a nỏckurum bæ, en heidnir menn risu i gegn honum ok letu hann eigi hoggva tred; en hann taldi fyrir þeim leingi, ok qvad eigi vera guddom i trenu helldr diỏflablot, ok qvad þeim helldr fallit vera at þiona himnagudi, sem hann lez þiona. Þa sagdi einn þeira, sa er diarfaztr var: «Ef þer er nỏckut traust i gudi þinum, þa munum vær sialfir hỏggva tred, en þu tak vid þvi, er þat fellr, ok mun þik þat eigi saka, ef gud þinn er med þer, sem þu segir.» En hann het þeim þvi ohræddr at gera, þat sem þeir beiddu. Þa urdu þeir aller sattir a þenna maldaga, ok virdu þeir litils skada tressins, ef þat felldi ovin blota þeira. En tred var hallt a einn veg, ok var audsynt, at þangat mundi a falla, er Martinus var undir, ok hiuggu þeir sialfir ok voru gladir miỏg. En munkar stodu langt fra trenu ok gretu ok væntu eigi lifs Martini. En er tred brast ok reid ofan at hỏfdi Martino, þa gerdi hann crossmark i moti þvi, ok hafdi hann traust i gudi. Þa fell tred af þveru fra Martino, sva sem hvỏssum vindi lysti i moti þvi, ok urdu þar undir nỏckurir menn, þeir er adr þottuz i ỏruggum stad komnir. Þa toku þorpkarlar at undraz takn fretta, en munkar felldu tar fyrir fagnadi, ok lofudu hvorertveggiu Jesum Crist, ok var sa eingi i þvi lidi edr nalægium þorpum, at eigi tæki tru ok hafnadi blotum. En adr Martinus kæmi þangat, þa voru ỏngir edr faer þeir menn, er kynni nafn drottins. En af hans krỏptum ok bænum efldiz trua, sva at hvert nes ok herad var kirkna fullt edr munklifa, þviat þar allz stadar, er hann braut hof, þa let hann kirkiur gera edr munklifi reisa.

12. Slikan krapt syndi Martinus enn a annarri tid. Þa er hann lagdi elld i hof a nỏckurum bæ, þa laust elldi i hus þat, er næst var hofino. En er Martinus sa þat, þa ste hann upp a husit skyndiliga ok rann a mot elldinum. Þa matti þar lita sialldsena orrostu, er þeir elldr ok vindr genguz i mot, ok gerdiz sva af krapti Martini, at elldr vann þat eitt, er honum var bodit at vinna.

13. Enn villdi Martinus briota eitt blotaudgazta hof a odrum bæ, en þa reis i gegn honum mikill fiỏldi heidinna manna ok raku hann a burt med mikilli meingerd ok bardỏgum. Þa for hann þadan til nalægs stadar ok skryddiz harklædi ok fastadi .vi. dægr ok bad, at guds kraptr bryti hof þetta, er hann matti eigi briota fyrir ofridi manna. Þa syndiz honum tveir einglar sva sem riddarar vopnadir ok skialldadir, ok sogduz sendir af gudi at veita lid Martino ok stỏdva heidinn lyd, at eigi risi i moti honum, medan hann bryti hofit. Þa hvarf Martinus aptr til hofsins. Þa urdu þorpkarlar enn varer vid ok ætludu at gera for hans sem fyrr. En þa fellu sumir, en sumir stirdnudu sem tre ok mattu eigi hręraz. Þa braut Martinus hofit allt til iardar ok skurgod ok stalla at augsiandum heidnum monnum, þeim er hia voru. Þa skildu þorpkarlar sik vera stodvada af guds krapti, at eigi berdiz þeir i gegn byskupi, ok toku miỏg sva allir tru, þeir er vid þenna atburd voru staddir, ok neittu skurdgodum, þeim er hvorki megu biarga ser ne odrum.

14. Þat var enn, þa er Martinus braut hof a einhverium bæ, at heidnir menn risu i gegn honum; einn þeira, sa er diarfaztr var, bra sverdi ok villdi þegar hỏggva Martinum. En er hann bra sverdinu at Martino, þa fell hann a bak aptr ok vard ræddr fyrir guds krapti ok bad ser liknar.

15. Enn braut Martinus skurdgod i einhverium stad, ok villdi heidinn madr leggia skalm a honum. En er hann lagdi framm, þa rak hann a honum heftid, en skalmin fanz alldri sidan. Opt gat hann ok sva talit fyrir heidnum monnum, at þeir brutu sialfir skurdgod sin, þau er þeir bỏnnudu honum adr at briota. Sva var hann ok mattugr at græda siuka, at eingi kom sva siukr til hans, at eigi tæki heilsu, þegar er hann blezadi.

16. I borg þeiri er Treveris heitir var mær siuk, er sik hafdi til einskis rærda leingi ok var miỏg daud at ỏllum likam, en frændr hennar stodu þar hryggir yfir ok bidu andlaz hennar. Þa er sagt, at Martinus var kominn þangat til borgar. En er þat vissi fadir meyiarennar, þa rann hann þegar til kirkiu ok fell til fota Martino ok mællti: «Dottir min deyr vesaligum dauda, ok er þat dauda verra, ath andi er i briosti henne, en likamrinn er miog sva daudr; en eg bid þik, at þu komir til hennar ok blezir hana, ok væntir ek, at hon muni af þvi heilsu taka.» Martinus svaradi ok qvad enn gamla mann rangvirda, ok taldiz hann þess overdr at geta iarteinir at gudi. En fadir meyiarinnar bad þess at meir, at Martinus vitiadi hennar, ok sva badu med honum þeir, er þar stodu hia. Þa for Martinus til hennar; en margir lydir stodu fyrir dyrum ok bidu þess, er guds þræll hugdi at gera. En hann fell a kne til bænar, sem hann var vanr i slika þurft. Sidan vigdi hann vidsmiỏr ok hellti i munn meyiunni, ok tok hon þegar mal sitt. Þa tok allr likamr hennar at styrkiaz, er hann for hondum um hana, unz hon reis upp heil ok stod a fætr sina.

17. A þeiri tid ærdiz þræll hỏfþingia þess, er Tetradius het. En er Martinus var bedinn at bleza hann, þa bad hann leida til sin enn oda. En oreinn andi let eigi a brott enn oda, helldr beit hann til þeira, er hann villdu taka. Þa fell Tetradius til fota Martino ok bad hann fara til ens oda. En Martinus lez eigi fara mundu til hus heidins mannz. Þa het Tetradius at taka tru ok skirn, ef þrællinn yrdi heill. Þa for Martinus ok rak ohreinan anda fra þrælinum, en Tetradius lagdi mikla ast a kenningar Martini þadan i fra.

18. Þa er Martinus geck inn i hus nỏckurs mannz um dag, þa nam hann stadar a þreskelldi ok qvaz sia hrædiligan diỏful i skidgardi, ok baud honum brott at fara. Þa ærdi oreinn andi einn þion, er a gỏtu hans vard, ok tok sa þa at gnista tỏnnum ok bita til þeira, er fyrir honum urdu; ok (Martinus) bad hann stadar nema, en inn æri for at honum med gapanda munninn. Þa retti Martinus fingr sinn i munn honum ok mællti: «Bittu fingr þessa, ef þu matt þer nackvat.» En hann gapti munninum þess at meir, sem hann tæki vid heitu iarni, en hann þordi eigi at bita fingr hans. En er Martinus neyddi oreinan anda til a brott at fara fra enum oda, þa for hann i brott med valldgangi hans, þviat honum var eigi lofat at fara ut um munninn, þar sem þeir enir helgu fingr voru fyrir.

18b (30). Þa er hinn helgi Martinus hafdi skamma stund byskup verit, þa atti hann naudsynlig eyrindi vid Valentinianum keisara. Modir þessa Valentiniani var Justina drottning, ok voru þau bædi vỏfd i Arrius villu ok veittu storar skapraunir enum helga Ambrosio byskupi; sem segir i sỏgu hans. Valentinianus vissi vonir, at Martinus villdi finna hann ok beida hann þeira hluta, er hann villdi eigi veita; bydr nu um sinum monnum at gæta sva konungs hallar, at Martinus nædi eigi at finna hann, þviat modir hans ok frilla eggiudu hann þess fyrir sakir Arrius villu at veita einga lydni Martino byskupi. Iafnan leitadi Martinus til at finna hann, ok atti hann eigi kosti. Leitar Martinus ens kunnazta fulltings, heitr a gud til styrktar skryddr harklædi, fastadi vid vatn ok braud ok var a bænum nætr ok daga ok bad gud fulltings. En a enum .vii. degi fỏstunnar vitradiz honum guds eingill ok bad hann upp risa ok fara til hallarennar, sagdi þa opnar mundu vera dyrnar, þott konungr leti læsa, lez hann ok mundu bleyta skapshafnir konungsins, þott hann ætladiz stirdr at vera. Ok þa er Martinus var styrkr af ordum eingilsins ok studdr af gudligu fulltingi, þa ferr hann til hallarinnar, ok er hann kemr þar, þa eru opnar dyrnar, geingr hann sidan i hỏllina inn, ok stendr eingi i mot. Nu ser konungr, at Martinus er inn kominn, ok verdr hann styggr vid ok ygliz a sina menn ok spyrr, hvi þeir leti hann na inn at ganga. Ok er Martinus nalgadiz, vill konungrinn eigi heilsa honum ok eigi risa upp i moti honum. Þa verda þar undarligir atburdir, elldr kom upp i hasætinu undir konunginum, sva at logudu klædi hans ỏll, þau er at stolinum hỏfdu horft, ok vard hann naudigr at standa upp fyrir Martino, er hann villdi eigi lostigr, ok fell sidan til fota honum ok baud þa med litillæti at veita Martino alla þa hluti, er hann villde þegit hafa, ok a sogort ofan villdi hann hafa gefit honum margar giafir virduligar. Martinus villdi eigi þiggia giafir hans, en for vid þat a braut, er hann hafdi allt þegit af honum þat er hann villdi.

19. Þat er sagt, at Martinus for enn til borgar þeirar er Parisius heitir, þar mætti hann likþram manni ok kysti hann ok blezadi honum, ok vard sa þegar heill, ok kom sa til kirkiu annan dag eptir ok gerdi þackir gudi fyrir heilsu sina. Þat er ok sagt fra Martino, at siukir menn feingu heilsu sina, er þeir snurtu trefr af klædum hans.

20. Arborius het einn rikr greifi trur madr ok vitr, en dottir hans hafdi ridusott. En rit Martini hafdi þangat komit litlu adr. En er sottin kom at meyiunni, þa lagdi Arborius ritid yfir briost henne, ok hvarf sottin fra henne ỏll. En Arborio þotti sva mikils um vert um iartein þessa, at hann het gudi meydomi hennar, ok for þegar sialfr at færa hana Martino, at hann vigdi hana þegar til nunnu.

21. Paulinus het madr, sa er auga sins annars hafdi mist i sott. Þa dro Martinus fiỏdr yfir auga hans, ok tok af slimit, er adr var yfir dregit, ok tok hann syn sina ok vard trumadr mikill.

21b. Sa atburdr er enn sagdr, er Martinus skylldi ganga um dag i lopt eitt hatt, þa brotnadi steginn, er Martinus kom i ofanverdan, ok fell hann ofan ok meiddiz miỏg; voru bein hans miog lest, ok stor sar voru vida a likam hans. Þa qvomu at lærisveinar hans, ok urdu ryggir vid, er þeir sa hann sva mattlitinn ordinn. Sidan toku þeir hann upp ok baru i .i. litinn kofa, ok satu þar yfir honum, ok var hann þungt halldinn, ok la hann þar, þat sem eptir var dagsins. En ena næstu nott eptir vitradiz honum guds eingill ok strauk um ỏll sar hans ok bein ok bad hann heilan verda; ok um morgininn eptir qvomu lærisveinarnir til hans ok fundu hann alheilan, ok urdu allir gratfegnir ok lofudu gud.

22. Nw verdr fra þvi at segia, at hỏfþingia skipti vard yfir Fracklandi, tok Maximus konungdom, en Gracianus var drepinn af iarli þeim er Andracacius het, ok eptir þat tok Maximus rikit ok rak or landi Valentinianum ok þau Justino bædi. Hann var madr rikr miỏg ok sigrsæll i orrostum, grimmr ok dramblatr ok vidr alla ovæginn. Honum þordu ỏngir byskupar i gegn at mæla utan Martinus einn, er postolum almattigs guds var likr i sinum krapti, þviat sva er fra sagt, at alla þa hluti, er Martinus villdi af honum þiggia, þa baud hann honum af guds halfu at gera sva sem sinum undirmanni, ok var Maximus miỏg ræddr vid hann. Maximus konungr baud iafnan Martino til veizlu. En Martinus svaradi enu sama ok qvad ser vera ofallit at samneyta þeim manni, er annan konung hafdi af radinn en annan or landi rekinn. Maximus svaradi þvi fyrir sik, at hann hefdi eigi konungdom tekit af sinni fysi helldr at radi allra landzmanna, ok lez hann skylldr hafa verit at veria land sitt, ok qvad hann eigi guds vilia ser hafa i moti stadit, þviat hann hafdi sigr haft i þeim bardaga, er eingi madr vænti honum lifs. Af slikum ordum ok bænum Maximi þa Martinus veizlu at honum, ok vard konungrinn þvi akafliga feginn. Mỏrgum gỏfgum monnum var bodit til þessarar veizlu ỏdrum en Martino. Þar var iarl sa er Evodius het, enn rettlatazti madr, ok brodir konungs, ok sva fỏdurbrodir hans, en a milli þeira sat prestr Martini, sa er honum hafdi þangat fylgt, en sialfr Martinus sat i hasæti hia konunginum. Ok er veizlunni var skipat, koma inn skutilsveinar konungs. Konungr bendi þeim manni, er a hans bordkeri hellt, at hann seli byskupi kerit, ok villdi, at hann blezadi ok drycki fyrri, en hann ætladi ser sidar at drecka. En er Martinus hafdi druckit, þa selldi hann kerit presti sinum ok virdi eingan makligra at taka vid sinni dryckiu helldr en prest sinn sialfs. Þessa tiltekiu hans undradiz konungr ok allir, þeir er vid voru staddir, ok vard þeim Martinus tidr af þvi, er hann gerdi sva (i) konungs hỏll, sem eingin byskup hafdi fyrr gert, at virda meira kennimenn en veralldliga hỏfþingia. At þessi veizlu sagdi Martinus konunginum marga oordna hluti fyrir, þa sem sidar komu framm um vidskipti þeira Valentiniani keisara, sagdi hann sva Maximo konungi, at ef hann færi sudr yfir fiall, sem hann barst fyrir, at beriaz vid Valentinianum keisara, þa mundi hann sigr hafa i enum fysta bardaga en lata(z) þo litlu sidar fyrir sinum ovinum. Þetta geck allt eptir, sem Martinus sagdi fyrir, þviat þa er þeir borduz, feck Maximus sigr, en Valentinianus flydi a fund Theodosij konurgs, ok efldi hann hann a moti Maximo, ok bỏrduz þeir a odru ari eptir ok drapu Maximus skamt fra borg þeiri er Aqvilegia heitir. Eptir þat kom Theodosius Valentiniano aptr i riki sitt, ok tok þa Valentinianus retta tru fyrir Theodosium, þviat þa var daud en versta drottning Justina modir hans.

22b. Marga dasamliga hluti veitti almattigr gud enum helga Martino byskupi, þa er eigi eru einkum greiniliga i frasagnir færdir, i fagrligum fyrirburdum ok i hversdagligu vidmæli vid guds eingla edr adra helga menn, þa er honum sogdu oordna hluti fyrir edr letu hann vita þa hluti, er annars stadar gerduz a londum ok honum var forvitni a at vita. En i annan stad þoldi hann hversdagliga skapraun i fianda freistni ok morgum sionhverfingum, þviat diỏfullinn leitadi þvi meir hans at freista, sem hann for fyrir honum avallt rakligar en fyrir odrum astvinum almattigs guds, sva sem synaz mun i þessum atburdum er nu fara eptir.

22c. Þers er vid gefit einnhvern dag, þa er Martinus sat i kofa sinum ok var a bænum, þa kemr at honum diỏfullinn med hareysti mikit ok hafdi i enni hægri hendi oxahorn mikit allt alblodugt ok skok at Martino ok mællti vid hann: «Hvat er nu, Martine, hvar er nu kraptr þinn? drepit hefir ek einn af þinum monnum.» En Martinus bad hann a brott dragaz, ok eptir þat kallar hann a lærisveina sina ok bidr þa fara um allt munklifit ok leita, ef nỏckurr er horfinn af brædrum, ok segir þeim sidan, hvat fyrir hann hafdi borit. Þeir fara at leita ok finna heila alla munka, en þo sakna þeir þorpkarlz eins, þess er vanr var aka til skogar eptir elldividi brædra ok færa til munklifis. Martinus bad þa leita hans vandliga. Þeir foru sidan at leita hans ok fundu hann liggia saran miỏg ok kominn at bana. Þeir velltu honum i sleda ok oku til munklifis. Martinus kom til fundar vid hann ok spurdi, hversu at hefdi boriz. En hann sagdi, at oxinn annarr, sa er hann skylldi ekit a hafa, hefdi ærzt i hondum honum ok rekit hornit annat i smaþarma honum. Martinus gallt honum aptr heilsu, ok lifdi hann þo skamma stund þadan fra.

22d. Optliga bra diỏfullinn a sik ymsum likium ok freistadi sva Martini, stundum i Þors liki, stundum Odins, stundum Freyiu, en stundum i Friggiar liki edr annarra heidinna manna; en ỏll þau liki kendi Martinus ok nefndi a nafn þau ỏll ok rak i brott med sinum krapti. Iafnan avitadi diỏfullinn Martinum um þat, at hann hefdi þa menn i sinu munklifi, er verit hỏfdu illvirkiar edr manndrapamenn edr hordomsmenn, ok hafdi upp syndir þeira ok qvad þa alldregi hialpaz mundu. Martinus svaradi honum, qvad hann liuga þetta sem allt annat, «ok mun almattigr gud at helldr miskunna þeim monnum, er sættaz vid hann ok skiliaz vid glæpi sina ok hverfa eigi aptr til þeira sidan, at ef þu ỏllum verri ok herfiligri, enn versti diỏfull, villdir skiliaz vid glæpi þina ok idraz þinna misgerda, þa mundir þu eigi hlutlaus sitia hia guds miskunn at enum efzta domi.» Eptir þat hvarf diofullinn i brott fra Martino. En þo ma hedan af marka, hver ast Martino var a mỏnnunum ok hveria stund hann lagdi a at snua þeim aleidis, er hann leitadi vid, ef hann mætti a nỏckvera leid, at stỏdva vesỏlld diỏfulsins.

23. Clarus het prestr ungr, sa skildiz vid alla eigu sina ok gerdiz lærisveinn Martini ok vard a skamri stundu algerr i godum krỏptum ennar hæstu truar. En hann atti hus skamt fra munklifi Martini, ok voru med honum margir brædr. Þa kom til hans einn ungr madr, sa het Anatholius ok qvaz munkr vera ok syndi sik litillatan i augliti manna. En er hann hafdi þar nỏckura stund verit, þa sagdi hann eingla guds koma opt at mæla vid sik, ok syndi hann þat med nỏckurum iarteinum, unz sumir trudu. Þa sagdi hann sva, at einglar færi hvern dag milli hans ok guds, ok taldiz hann vera einn af spamỏnnum guds. En Clarus trudi alldri ordum hans, en Anatholius ægdi honum guds reidi ok miklu viti, ef hann villdi eigi trua ordum sva heilags mannz, ok sva mællti hann um sidir: «Þessa nott mun gud senda mer af himne hvitt klædi, ok skal þat ydr vera takn, at ek em i guds krapti, ok ek em skryddr guds klædi.» Þa vard ỏllum mikil forvitni a at reyna þetta takn. En er ad midri nott kom, þa þotti skialfa allr klaustragardrinn, ok var sed lios til klefa þess, er enn ungi madr var i, ok var þangat heyrdr romr manna mikill ok hareysti þvi næst. En er kyrdiz yfir þeim, þa geck hann ut or klefanum ok kalladi þangat einn af brædrum ok syndi honum kyrtil, þann er hann var skryddr med. En sa undradiz ok heimti þangat fleiri brædr, ok helldu þeir liosi til ok litu a klædit vandliga. Klædit var blautt ok hvitt purpura likaz, en eigi skildu þeir, hvers kyns þat var, ok þreifudu þeir þar um ok mattu eigi skilia, at annat væri en klædi. Þa eggiadi Clarus brædr at fara til bænar ok bidia, at gud syndi þeim þetta skyrra. Þa voru þeir a bænum, þat er nætrinnar var eptir. En er dagr kom, þa toku þeir i hond Anatholio ok villdu leida hann fyrir Martinum, en hann brauz vid þvi ok qvad ser bannat vera at syna sik Martino. En er þeir neyddu hann til at fara þangat, þa hvarf et hvita klædi allt or hỏndum þeim, þviat diỏfull þordi eigi at syna Martino sionhverfingar sinar.

24. Þess er ok getanda, med hversu mikilli væl diỏfullinn freistadi Martinus um dag, þa er hann var a bænum einn i husi sinu, þviat slægr freistari huldi illzku sina med flærdsamligu liosi ok syndiz Martino biartr ok blidr i aliti skryddr konungs skrudi, ok hafdi koronu or gulli ok gimsteinum setta. En er þeir hỏfdu þagat badir leingi, sva at hvorgi qvad ord at ỏdrum, þa mællti diofullinn fyrri: «Kennir þu, Martinus, þann er þu ser nu? Cristr em ek, kominn til iardar at synaz þer.» En er Martinus svaradi eigi, þa endrnyiadi diỏfullinn dirf(d) sina ok mællti: «Martinus, hvat ifar þu at trua þat er þu ser, Cristr em ek.» Þa skildi Martinus af helgum anda, at diỏfullinn var en eigi gud. Martinus sagdi þa: «Drottinn Jesus Cristr sagdiz eigi koma mundu med konungs skrudi ne med gulli, þvi mun ek ok eigi trua, at Cristr se kominn, nema ek sia hann med crossi edr crossmarki ok i þeiri asionu, sem hann var pindr med.» Þa hvarf oreinn andi or augliti hans sva sem reykr; en sva illan daun gerdi eptir i husinu, at þa var ifalaust, at diofullinn hafdi þar verit.

25. Martinus for enn um byskupssyslu sina a nỏckverri tid, sem vandi byskupa er til, ok toku vid honum kennimenn a einhverium bæ ok biuggu honum rekkiu um kvelldit i husi þvi, er nær var kirkiu, ok hỏfdu þeir gervan elld mikinn i husinu um daginn adr, þviat þat var mikit ok kallt. En er Martinus villdi fara at sofa, þa sakadiz hann um blautleik reckiu sinnar, þviat munkar hỏfdu borit undir hann mikinn halm, en hann var vanr at hvila a iỏrdu berri, sva at harklædi eitt væri undir honum. Þa varp hann undan ser halminum ollum, en hann hvildi þar, sem hann var vanr, ok sofnadi bratt, þviat hann var farmodr. En halmrinn sa, er hann hafdi varpat undan ser, fell i gegnum golfþilis raufar i ofn, er undir var, ok festiz þegar elldr i halminum, ok tok sidan husit at loga. Martinus vaknadi ok rann þegar til duranna, er hann sa elldinn, fyrr en hann mintiz bænar sinnar, ok villdi lata loku fra hurdunni, ok matti eigi. En elldrinn sotti hann sva miỏg, at fỏt hans brunnu. Þa mintiz hann, at eigi var traust i flotta helldr i gudi, ok skryddi hann sik þa tru skilldi ok hvarf aptr i logann til bænar. Þa stỏdvadiz elldrinn þegar ok grandadi honum eigi. En er munkar urdu varer vid ok sa husit loga, þa brutu þeir þegar dyrin utan ok fundu Martinum heilan a bænum i elldinum. En hann sagdi sva sidan, at þa hefdi hann mest verit af diỏfli svikinn ok tældr, er hann gadi eigi bænar trauz fyrir ræzlu, ok lez hann kenna hita, medan hann ræddiz ok villdi ut briotaz, en þegar er hann ræddiz eigi ok gerdi crossmark fyrir ser ok tok til bæna traustz, þa sagdi hann sva, at hann kendi eigi hita af elldinum sidan.

26. Martinus for enn um dag til kirkiu ok mætti klædlausum manni i frosti miklu. Sa bad Martinum gefa ser nỏckut klædi. Þa heimti Martinus þangat diakn sinn ok bad hann selia nỏckud klædi enum volada. Sidan geck Martinus inn i kofa sinn hia kirkiu, ok sat þar einn saman, sem hann var vanr opt a milli tida, þa er adrir kennimenn foru til sinnar syslu. En er diaknit dvaldi at gefa enum fatækia, þa kom hann þangat til skotzsins, er Martinus sat, ok sagdiz kalinn vera, en diakninn seinan at gefa ser klædit. Þa for Martinus þegar or kyrtli sinum, sva at enn valadi vissi eigi, ok feck honum klædit ok bad hann þa fara i brott. En diakninn kom litlu sidar ok qvad mal at syngia messu, þviat lydrinn beid hans i kirkiunne. En Martinus sagdi: «Eigi ma ek til kirkiu fara, adr en enn fatæki hefir klædit.» Diakninn skildi eigi, at Martinus sagdi fra ser sialfum, þviat hann sa eigi, at Martinus var kyrtillaus undir kapunni, ok spurdi, hvar enn fatæki væri. «Seli mer, qvad Martinus, til mun enn voladi at þiggia.» Þa reiddiz diakninn ok tok lodolpu eina stutta ok kastadi fyrir fætr Martini, eigi betr en .v. penninga verda, ok mællti: «Her er nu klædit, en ek se eigi enn volada.» Þa bad Martinus hann ut ganga ok bida sin uti fyrir dyrum, þviat hann villdi eigi lata sia sik, medan hann færi i klædit, til þess at leynaz mætti þat er hann hafdi gefit. En god verk heilagra koma upp, þott þeir vili leyna, þviat Martinus for at syngia messu i þessu klædi. En a þeim degi, þa er hann blezadi allteris forn, þa vitradiz elldligr bỏllr yfir hỏfdi honum ok se upp ok nidr, ok syndiz sem har hans rettiz upp i mot. Þat sa mær ein ok prestr .j. ok munkar þrir, en vær dæmum eigi um þat, hvi adrir mattu eigi sia.

27. Evancius het madr, sa er miỏg var bundinn i veralldligri syslu ok truadr vel. Hann tok sott mikla ok sendi ord Martino, þa er hann var hættr, en hann for þegar ok dvaldi eigi. En adr Martinus kæmi eigi midleidis, þa kendi enn siuki miskunnar hans ok tok heilsu sina ok rann a mot Martino ok baud honum heim med ser. En annan dag eptir hafdi hỏggormr særdan einn þræl hans vodvænligu sari, en Evancius fann þrælinn ok miog sva daudan, tok hann upp sidan ok bar hann ꜳ ỏxl ser ok lagdi fyrir Martino. Þa var eitr komit um alla lidu þrælsins, ok var hann blasinn, sem belgr væri. Martinus for hondum um allan likam hans ok setti fingr sinn fyrir sarit, þat er ormrinn hafdi hỏggvid. Þa sotti eitrid ok þrotinn or ỏllum lidum hans til fingrar Martini. En er hann letti fingrinum fra sarinu, þa sprændi þar or bogi bædi eitrs ok blods. En þrællinn reis þegar upp heill. Þa lofudu allir gud, er þetta takn sa.

28. Enn for Martinus of dag med lærisveinum sinum, ok attu þeir eptir dvỏl nỏckveria, en hann for einn undan, unz leiti bar a milli. En odrum megum leitissins foru kaupmenn med klyfiada hesta ok asna. En er þeir sa Martinum i lodnu klædi svỏrtu, þa unduz hestarnir af gỏtunni ok vỏfduz i taumum ok gerdu mikinn farartalma kaupmonnum. En þeir reidduz ok hliopu af hestum sinum ok bỏrdu Martinum med svipum ok stỏngum. En hann hafdi þolinmædi i moti ok var sva sem omali fyrir þeim, en þeir bỏrdu hann þess at meir, er þeim þotti, sem hann kendi eigi bardagans. Þa qvomu lærisveinar hans eptir ok fundu hann saran ok blodgan liggia vid gỏtuna, þa hofu þeir hann upp a asna einn ok foru a brott skyndiliga. En kaupmenn hurfu aptr til hesta sinna ok villdu snua aleidis for sinni, en hestar þeira voru sva ordnir stirdir sem tre edr steinar ok mattu hvergi or stad hræraz. Þa bỏrdu þeir hestana med svipum, en sidan hiuggu þeir vỏndu ok stangir i skogi ok keyrdu med þvi hestana, ok stodu þeir fastir, sem likneski væri. Þa vissu kaupmenn eigi, hvat þeir skylldu gera, þviat þa skildu þeir, at guds craptr hefti for þeira. Þa vitkuduz þeir um sidir ok spurdu menn, þa er þeir fundu, hvern þeir hefdi bardan. En er þeim var sagt, at þeir hỏfdu Martinum bardan, þa þotti ỏllum audsynt, hvers þeir gulldu at, ok runnu sidan skyndiliga eptir Martino ok skỏmmuduz sin ok gretu ok iosu molldu yfir hofud ser, ok fellu til fota Martino ok badu ser miskunnar, at hann vægdi þeim ok leti fara leidar sinnar, ok sỏgduz þo þess verdir, at iỏrdin rifnadi undir þeim edr þeir stirdnadi sva sialfir sem hestar þeira, ok letu þeir ser þat sialfir ordna mikla pisl, er þeir vissu eptir ser ordinn sva mikinn glæp. En Martinus veitti þeim þegar miskunn ok blezadi þeim, ok mattu þeir þegar rida leid sina ok lofudu gud.

29. Enn for Martinus um dag um bæ nỏckurn fiỏlmennan, ok kom lid heidinna manna mikit a moti honum, þviat eingi madr kunni Crist a þeim bæ. En þa var mỏrgum forvitni a at sia Martinum, þviat þeir heyrdu mart agætligt fra honum sagt. Þa tok Martinus at boda guds ord, ok komz hann vid af ỏllum hug, er sva mikill mannfiỏlldi skylldi eigi kunna skapara sinn. Þa geck framm kona nỏckur ok hafdi i fadmi lik sonar sins nyandads ok mællti vid Martinum: «Vitum vær, at þu ert vinr guds; gialltu mer einga son minn, er nu er daudr.» Þa hurfu fleiri at ok badu med henne. Þa sa Martinus, at hann mundi geta takn af gudi mỏrgum til hialpar, ok tok vid likinu ok fell a kne til bænar ok badz fyrir litillatliga. En er hann reis upp af bæninni, þa selldi hann sveininn lifanda modurinni. Þa kỏlludu allir sem einni rỏddu ok iatudu Cristi ok letuz allir a einn gud trua. En Martinus primsigndi þa þegar a þeim velli, er þa voru þeir, en skirdi þa þvi næst.

30 (31). Claudiomacus het stadr einn skamt fra Turonsborg, ok er nunnusetr i þeim bæ, þar hafdi Martinus gisting a nỏckurri tid. En er hann var i brott farinn, þa gengu meyiar inn i husit, þat er (hann) hafdi i verit, ok lasu upp halm þann allan, er hann hafdi hafdan undir ser, ok skiptu med ser sva sem helgum domi. En er fair dagar lidu þadan, þa batt ein þeira a hals odum manni halm þann, er hon hafdi hirdan fyrir helgan dom, ok vard enn odi þegar heill.

31 (32). Þa for Martinus enn um dag fra Treverisborg, en a mot honum com kyr ein, hon var od af diỏfli, hon liop fra nautum ok stangadi menn, er fyrir henne urdu. En er hon kom til Martinus beliandi, þa gerdi hann crossmark a mot henne ok bad hana stadar nema. En er hon nam stadar, þa sa Martinus diỏfulinn, sitia a baki henne. Þa mællti Martinus: «Far a braut, ovinr, fra smala manna ok kvel eigi meinlaus kvikendi.» Þa flydi diofullinn i braut, en kyrin skildi, hverr hana græddi, ok fell til fota Martino, en hann blezadi hana ok bad aptr fara til hiardar sinnar ok vera alldri ohægia sidan.

32 (33). Enn mætti Martinus um dag veidimonnum nỏckurum, þar er hundar elltu hera a vidum velli, ok var heranum at komit þa ok þa, at hann mundi tekinn verda, ok dvaldi hann daudann i optligum hveckingum sinum. Martinus sa aumr a dyrinu, þviat hann var armvitigr, ok baud hann hundunum at standa ok lata herann forda ser. Hundarnir namu stad þegar, sem þeir væri bundnir edr iardfastir, en herinn for i fridi, hvert er hann villdi.

33 (34). Naudsyn er a at geta orda Martini nỏckut, hvilik voru hversdagliga, þviat þau voru lik andligri speki. Saud nykliptan sa hann um dag ok mællti: «Sia saudr fylldi gudzspiallz bodord, hann hafdi tvo kyrtla ok gaf annan þeim, er eingan hafdi adr; gerit þer þar eptir.» Enn sa hann um dag svinahirdi i skinnfỏtum ok mællti: «Slikr var Adam i skinnfỏtum brott rekinn or paradiso, en vær skulum leggia nidr enn forna Adam, er sa merkir, en skrydaz enum nyia Adam, þat er Cristr drottinn.» Þar kom Martinus enn, er naut bitu a velli, en svin rotudu i stodum, en i stodum var blomgadr vỏllr af enum fegrstum grausum. «Se her nu liking lifs manna, sagdi Martinus, hiuskap merkir sia hluti iardar, er smali hefir af bitit et fegrsta, ok er þo gras eptir; en sia hlutr, er svin hafa um snuit, merkir hordom; en sa hlutr, er skinn i ỏllum blomum ok enum fegrstum grosum, merkir meydoms dyrd, sa er ecki ma annat vid iafnaz. Sva sem þeir villaz miỏg, er hiuskap iafna vid hordom, sva eru þeir ok heimskir, er hiuskap iafna vid meydom. En spakir menn gera þa grein, at hiuskapr se til liknar, en meydomr til dyrdar, en hordomr horfir til pislar, nema yfirbot fylgi.»

34 (35). Ridderi nỏckurr kom til Martinus ok gerdiz munkr, ok litlu sidar settiz hann i einsetu. En kona hans var vigd til nunnu. Ok er hann hafdi skamma stund i einsetunni verit, þa vard hann fyrir freistni, slo fiandinn þvi ꜳ hann, at hann fystiz þess, at kona hans væri i einsetunni hia honum, ok þar kemr þessu mali, at riddarinn leitar þessa vid Martinum, ef hann mundi þat leyfa vilia, at þau væri a samt. Martinus villdi þat vist eigi leyfa ok qvad þat eingan hatt, at einsetumenn hefdi conur hia ser. Riddarinn bidr þess opt ok qvad eigi samvistu þeira fyrirfara mundu godri fyrirætlan. Martinus svaradi honum þa a þessa lund: «Hefir þu nỏckut i bardỏgum verit?» En hann svaradi ok lez opt þar hafa verit, er menn hỏfdu barizt. Martinus spurdi þa enn: «Segdu mer þat þa, hefir þu nỏckut sed, þar sem þu hefir staddr verit i bardỏgum edr i fylkingum, konum skipat til bardaga med kỏrlum?» Ok er riddarinn heyrdi þessi svỏr Martinus, þa skammadiz hann villu sinnar ok eptirleitunar, en þackadi Martino þat, er hann hafdi hirtan hann med skynsamligri dæmisỏgu, þeiri er hann matti audvelliga skilia, en eigi med stridmælum.

35 (36). Nu munum vær fra þvi segia, er vær komum fyrr nỏckut ordi ꜳ, at helgir menn qvomu iafnan at finna Martinum. Þat var einnhvern dag, at tveir lærisveinar Martini voru fyrir durum uti kofa Martini, þar er hann var einn inni, ok vissi hann eigi, at þeir væri þar, þviat hurdin var aptr a milli þeira. Sidan heyrdu þeir inn i kofann mal miỏg margra manna, ok urdu ræddir vid ok þottuz þegar vita, at miklu mundi gegna. En at alidnum .ii. stundum dags, þa geck Martinus ut til þeira. Þa for Sulpicius þegar til motz vid hann ok spurdi, hvat romr sa taknadi, er þeir hỏfdu heyrt i husit. Martinus var fyrir at segia þeim. Sulpicius bad akafliga, at hann segdi þeim, fyrir þvi at sa var eingi hlutr, er hann villdi vita af Martino ok legdi hann stund a at bidia hann, er hann mundi eigi vis verda. Sidan svaradi Martinus þeim a þessa lund: «Segia mun ek ydr nu, ef þer vilit vita, en þa bid ek ydr, at er segit eingum manni. Meyiar guds mællto vid mik, Agnes, Tecla ok Maria.» Sidan sagdi hann þeim gerla fra yfirlitum þeira ok buningi, ok qvad þær eigi at eins þann dag koma at vitia sin, helldr miklu optar. Petrum ok Paulum sa hann optaz allra postola guds.

36 (37). I borg þeiri er Nemausus heitir (var byskupa þing) fiolment, en Martinus hafdi eigi viliat fara þangat, en var þo forvitni mikil a at vita, hvat þar væri rætt. Þenna sama dag atti Martinus a skipi at fara, ok lærisveinar hans med honum, en hann sat i frammstafni, fyrir þvi at hann var avallt vanr ser einsetu at leita til þess at bidiaz fyrir. Sidan vitradiz honum guds eingill ok sagdi honum vandliga fra þvi ỏllu, er byskuparnir hỏfdu radit a þinginu, ok allt þat sem þar hafdi til tiþinda gerzt. Sidan sagdi Martinus þat allt lærisveinum sinum, ok leitudu þeir sidan at, ok hafdi a þeim sama degi verit byskupa fundrinn ok slikir hlutir allir ræddir, sem Martinus sagdi.

37 (38). Sa hlutr gerdiz til tiþinda i borg þeiri er Carnotena heitir, at einn gamall madr færdi Martino dottur sina .xii. vetra gamla, ok hafdi hon mallaus verit alla æfi sina. Sia madr bad Martinum litillatliga, at hann skylldi gefa mal meyiunni ok qvad þvi trua fastliga, at hann mætti þiggia af gudi slikt, er hann villdi bedit hafa. En Martinus veik þvi af hondum ser fyrir litillætis sokum, ok qvad þat eigi sitt vera at gera þat, helldr byskupa þeira, er þar voru þa vid staddir, Valentiniani ok Victricij, ok taldi þa ser helgari vera. Fadir meyiarennar bad þess at meir, at Martinus færdiz undan, ok sva byskuparnir badu med honum. En er Martinus hafdi synt litillætit, þa vard hann ok at syna miskunnina, en dvaldi ecki heilagleikinn ok bad alla menn ut ganga, þa er vid voru staddir, nema byskupana ok fỏdur meyiarennar. Sidan lagdiz Martinus til bænar eptir veniu sinni, ok at lokinni bæninni reis Martinus upp ok tok litit af vidsmiorvi ok blezadi; eptir þat tok hann med fingrum sinum tungu meyiarinnar ok dreypti a af vidsmiỏrinu, ok eigi bleckti þann enn helga mann craptr heilagleiksins. Eptir þat spurdi hann meyna, hvat fadir hennar heti, en hon svaradi þegar ok sagdi med skyrum ordum. Þa fell fadir meyiarinnar til fota Martino ok mællti med tarum ok miklum fagnadi, sva at allir heyrdu, ok qvad þessa enu fystu rodd dottur sinnar heyrt hafa. Allir urdu fegnir, þeir er vid voru staddir þenna atburd.

38 (39). Ein iarlz kona, þess er Avicianus het, sendi Martino vidsmiỏr at vigia, þviat þat þurfti at hafa vid morgum meinum ok siukleikum. Þat var i ampullu einni, ok var hvergi nær full, adr Martinus blezadi, en vid blezan hans vard ampullan sva full, at yfir flaut alla vega, ok ỏll klædi sveinsins, þess er med for, voru i vidsmiorvi einu. En er heim kom vidsmiorit, þa tok iarlskonan feginsamliga vid ok setti upp med duk einum i glugg nỏckurn hafan. Litlu sidar kom til þionustusveinn einn ok kipti dukinum, þeim er yfir var breiddr, þviat hann vissi eigi, hvat undir var; ok i þvi er hann kippir dukinum, hrytr ampullan ofan, su er i var vidsmiorit ok af gleri var gerr, ok kemr hon ꜳ golf þat, er af marmara var gert. Allir þeir er vid voru staddir, urdu ryggir ok ugdu, at vidsmiorit mundi fyrirfarit vera en ampullan brotin, ok foru at leita, ok fundu heila ampulluna, sva sem hon hefdi fallit i dun, en vidsmiỏrit var ecki or farit. Þetta vard eigi af atburd einum saman helldr af heilagleik Martini, þviat blezan hans matti eigi fyrirfarazt.

39 (40). Eigi gerdi enn helgi Martinus at eins iarteinir fyrir sialfan sik, helldr gerdu margir menn iarteinir i nafni hans. Sa atburdr gerdiz um dag, þa er lærisveinar Martini foru um bæ nockurn framm, þa kom hlaupandi i moti þeim hundr einn olmr ok go miỏg. Þa mællti einn af þeim lærisveinum: «I nafni Martini byd ek þer at þegia.» Þa þagnadi hundrinn, sva sem tungan væri skorin or munni honum, ok vard tungan fost vid gominn.

40 (41). Awicianus het iarl einn grimmr akafliga ok enn mesti manndrapamadr; hann kom um dag i Turons borg med foruneyti sinu morgu ok litt stilltu. Þar voru i fỏr med honum margir bandingiar, ok ætladi hann um morgininn eptir at kvelia þa allzskonar pislum, ok stefndi sidan til ỏllum borgarlydinum at sia a meiþingar þeira. Vid þessi tiþindi vard ryggr allr borgarlydrinn, ok foru skyndiliga at segia Martino. Ok þegar er hann spyrr þetta, þa ferr hann sem skiotaz til herbergia iarls, ok kemr hann þar um midrar nætr skeid. Þar voru þa dyrr allar aptr byrgdar, en menn i svefni. Martinus legz nidr til bænar fyrir dyrum þess hus, er Avicianus svaf i. Avicianus sofnar fast ok vaknar vid þat, er guds eingill knudi hann ok mællti: «Þræll guds liggr uti fyrir dyrum þinum, en þu sefr.» Jarlinn spratt upp ok vard ræddr ok kalladi a þræla sina ok sagdi, at Martinus var uti fyrir dyrum, ok bad, at þeir skylldu luka upp dyrum ok lata Martinum na inn at ganga. Þrælarnir gengu til dyra ok luku upp hurdu ok liopu inn aptr ok sogdu þetta ecki vera utan svefnora. Avicianus trudi þvi þegar ok lagdiz til svefns ok sofnadi þegar. Ok iafnskiott sem hann var sofnadr, þa kemr eingillinn enn at honum ok knyr hann med meira ofrefli en fyrr, ok bad hann skunda i moti Martino, ef hann villdi eigi taka hefnd a ser. Avicianus leypr upp þegar ok vard ræddr miỏg, ok er þrælarnir voru seinir a fætr, þa ferr hann sialfr til dyranna ok kallar miỏg ok qvad einga hvilld fa mega, fyrr en hann fyndi Martinum. Ok nu lykr hann upp dyrunum ok finnr Martinum ok mællti vid hann: «Hvi hefir þu sva gert vid mig, drottinn minn? trua mattu þvi, at ek mundi eigi her kominn at finna þik, utan ek væri adr til skelfdr af guds eingli. Ecki þarftu at mæla, veit ek, hvers þu girniz. Allt skal þat þegit, er þu villt vera lata; fardu a brott sem skiotaz, at ek verdi eigi fyrir meiri guds reidi, þviat ek þickiumz nu ærins at hafa kent um piningarnar.» Nu hverfr Martinus a brott, en hefir ecki ord mællt vid iarlinn, en arnat þo slikt allt, sem hann villdi. Avicianus hverfr inn aptr ok bidr riddara sina buaz, en hann lætr þionustumenn sina leysa þa menn alla, er i bỏndum voru, en hann sialfr for a braut þegar or borginni ok gerdi þar alldri ofrid, medan Martinus lifdi.

41 (42b). Munklifi ens helga Martini var um tvær milur brott fra borginni. En þeir atburdir urdu iafnan i hỏfudkirkiu i borginni, þa er þar var mikit fiolmenni, ok þar kom saman fioldi mikill diofulodra manna ok bidu byskups i kirkiunni, ok hefdi(!) hann verit um nottina adr at munklifi sinu ok ætladi þa til kirkiu at fara. Iafnskiott sem hann hof sinn helga fot ut or klaustragardinum, þa kendu þess enir diỏfulodu menn, ok toku allir ath oazt ok at skialfa sva sem dæmdir menn ogurligan domanda, ok sogdu þeir diỏflarnir þann þa koma mundu, er þa mundi a brautu reka or herbergium sinum, ok vissu þa allir menn, nær byskup mundi koma. Þat var einnhvern dag, þa er Martinus kom til kirkiu, þa voru þar fyrir honum diỏfulodir menn, ok vofdi annarr i loptinu uppi, sva at fætr hans attu langt til iardar, en a odrum horfdu upp fætr en nidr hỏfut. Martinus harmadi þa miỏg ok baud ỏllum monnum at ganga or kirkiunne ut, en hann var einn eptir hia enum odum ok lagdiz til bænar a midiu kirkiugolfi, en reis eigi fyrr upp, en þeir voru badir heiler.

42 (18b). Sa atburdr gerdiz eitthvert sinn, þa er Martinus var staddr i Treverisborg, þa kom i borgina voveiflig hersaga, ok vard borgarlydrinn allr hræddr vid. En Martinus þottiz eigi vita, hvort þetta mundi satt edr logit, ok baud, at leida skylldi til sin diofulodan mann, ok spurdi hann hann, hvort þetta væri satt edr logit. En oreinn andi svaradi fyrir munn ens æra ok qvad þa verit hafa saman .xvi. diofla ok gert þessi rad med ser, til þess at Martinus flydi or borginni fyrir þessi hersỏgu. En allt var iafnskiott, at hann hafdi þessa sỏgu sagt, at þa vard madrinn heill en borgarlydrinn frelstr.

42b (42). Enn kom Martinus um dag til husa Aviciani iarls, er adan var gefit, ok sa hann einn svartan dioful sitia a halsi honum. Martinus bles a mot fiandanum, en Avicianus iarl hugdi, at hann gerdi honum til hadungar ok mællti: «Fyrir hvi veitir þu mer hadung?» Martinus sagdi: «Eigi þer helldr enum svarta, er sitr a halsi þer.» Eptir þetta flydi diỏfull af stoli sinum. En iarl var miklu ogrimmari avallt sidan, þviat hann skildi þa, af hvers eggian hann hafdi grimmr verit.

43. Bær sa var einn i stad þeim er Cennonicus heitir, er menn urdu fyrir miklum bardỏgum, ok var þat med þvi moti, at hagli sva storu rigndi a akra manna, at ollum spillti. Heradsmenn toku þat rads, at þeir sendu til fundar vid Martinum greifa sinn, þann er Auspicius het. Hann vard fyrir meirum skỏdum um þetta en adrir menn, ok bad hann Martinum, at hann veitti þeim fullting. En Martinus bad gud fulltings ok liknar þessum monnum, ok veitti gud þeim þa miskunn fyrir bæn hans, at eingum manni vard mein at þvi hagli a enum næstum .xx. vetrum, er Martinus lifdi sidan. En til þess at þat er synt, at þetta vard fyrir iarteinir Martini en eigi atburd, þa kom sia en sama rid aptr i heradit a þeim misserum, sem Martinus andadiz, ok var þat i þvi synt, at allr heimr gret andlat hans en fagnadi lifi hans, sem vert var.

44. I þorpi, er Abaciensis heitir, var kastali einn forn, en i castalanum var steinstỏpull einn ramgiỏr, en a ofanverdum stoplinum sat skurdgod a stoli, ok hỏfdu enir fyrri menn haft þar a mikinn atrunad. En þa er Martinus kom i þann stad, villdi hann lata briota þenna umbuning allan, ok baud um presti sinum, þeim er i þvi þorpi var ok Marcellus het, at koma þessu a leid. En er Martinus kom aptr þangat odru sinne, ok hafdi þess a milli verit nockur rid, ok var þa enn heill stỏpullinn, þa avitadi Martinus prestinn um ulydni vid sik, er hann hafdi eigi brotit stopulinn. Marcellus færdiz undan med þvi, at hann taldi torvelligt at briota stopulinn, ok qvad ostyrkia munka þvi eigi afla mega, er trautt mundu sterker riddarar. Martinus rann þa til ens ỏrugga fulltings ok var a bænum alla nottina, ok um morguninn eptir kom sva mikit hvassvidri, at i sundr braut allan stỏpulinn.

45. Annarr atburdr vard enn litlu sidar þessum glikr, at Martinus villdi briota stỏpul einn hafan ok akafliga ramligan, ok skurgod mikit var upp af stoplinum. En hann matti þvi eigi a leid koma, ok stodu fyrir margir hlutir. Sa var einn, er monnum var litit um, þeim er atrunad hofdu haft, at hann væri brotinn, en hitt i annan stad, at hann var sva ramger, at þat matti tregliga sækiaz, at hann yrdi unninn. Martinus var þess meira um at briota hann, sem fleiri hlutir stodu fyrir, þeir er torvelligir þottu. Þa sneriz Martinus til bænar at veniu sinni, ok i þvi bili var senn elldligr stỏpull hrynia or himnum ok i hofud skurgodinu, ok leysti sa enn elldligi stỏpull i sundr skurgodit allt ok sva stỏpulinn allt til iardar, ok var ecki eptir þeirar forneskiu utan dust eitt. Þessir atburdir voru til þess syndir, at menn mætti þat vita, at slikan crapt, sem gud veitti Martino i heilsugiỏfum vid siuka menn edr valldi a ỏllum likamligum lutum, slikan allan veitir hann honum i himneskum hlutum, sva sem i þessu takni syndiz, er af himnunum kom.

46. Þat er enn sagt fra Martino, at kona ein, su er blodsott hafdi, snart vid trefr af klædum Martini, ok vard hon þegar heil. Þessi iartein var þeiri likuz, er drottinn gerdi sialfr ok i gudzspiỏllum er fra sagt af þeiri konu, er slika meinsemd hafdi.

47. Þat gerdiz enn einn dag, þa er Martinus for med arbacka nockurum ok lærisveinar hans, þa svam edr recktiz at þeim backa, er þeir voru a, hỏggormr mikill. Martinus mællti vid orminn: «I nafni drottins mins Jesu Cristz byd ek þer, at þu hverfir i brott fra þessum backa.» Hỏggormrinn sneriz vid ok lyddi ordum hans ok for þegar til annarrar strandar. Allir undruduz, þeir er vid voru staddir ok sa þenna atburd. En Martinus mællti til lærisveina sinna med tarum: «Hỏgormarnir hlyda mer nu, en mennir vilia eigi hlyda þvi, er ek mæli.» Sidan foru þeir þangat, sem þeir ætludu.

48. Þat var vandi ens helga Martini at eta lagx a paskum, ok er þess vid getit eitthvert sinn laugardaginn fyrir paska, at Martinus kom at mali vid diakn þann, er Cato het ok bordhalld þeira munkanna skylldi annaz, hvort lags nỏckurr væri buinn, sa er þeir mætti hafa um paskana. Kato diakn svaradi, at hann qvaz sialfr farit hafa ok adrir fiskimenn um morgininn til arinnar at veida fiska, ok hỏfdu þeir ecki veitt feingit. Martinus mællti: «Fardu nu þegar ok legg ut netit i ana, ok mun at koma fiskrinn.» Diakninn for til arinnar, þot honum þætti eigi veidiligt vera, ok lagdi ut netit, sem Martinus baud. En aen var skamt fra munklifino, ok foru fleiri munkar til fyrir forvitnis sakir, ok væntu allir godrar veidar, er Martinus baud, at veida skylldi, ok þurfti sialfr at hafa. En er hann hafdi ut lagit netit, þa liop i mikill fiskr, ok tok hann laxinn ok bar feginn heim til munklifis. En adrir menn feingu ecki veitt, þeir er til arinnar foru þann dag, neitt.

48b. Arborius greifi sagdi sialfr fra þeim atburdum, at hann hafdi sed, þa er Martinus bioz til messu, felitit klædi koma framm undan messufata erminni; en i messunni, þa er Martinus blezadi fornina, ok hann leit til handar hans, þa syndiz honum hondin biỏrt akafliga, en ermrin a hendinni purpura likuz buin vid gulli ok gimsteinum; ok vid þat er hann hrærdi handa ok blezadi, þa þottiz Arborius heyra, at gimsteinarnir gnỏtrudu saman i erminni, ok ioku sliker hlutir mikit ast hans vidr Martinum.

49. Þeir atburdir gerduz, þa er a lifi var Maximus konungr, er fyrr var fra sagt, at hann hafdi med ser byskupa þa, er mỏrg ill rad lỏgdu fyrir hann, ok var af þeim byskupum einn Itathius byskup, sa er radinn hafdi virduligan hỏfþingia þann er Pricillianus het, ok þeir kỏlludu villumann. En konungr hellt sva hendi yfir þeim byskupum, at eingi madr þordi at saka þa um dauda Pricilliani. Margir byskupar adrir vỏfduz i samneyti vid þa a byskupa stefnu i Treveris borg ok attu vid þa bædi svefn ok mat ok sva tidagerd. Þessir enir sỏmu byskupar hỏfdu eggia(t) Maximum konung at senda mikinn her til Spanlandz til þess at bana þeim monnum, er byskuparnir kỏlludu villumenn, ok dæmdu þeir þetta mal eptir likamligu aliti ok klædabunadi manna en eigi at rettri raun edr gudligri eptirleitun. Ok voru til þessar ferdar radnir iarlar nỏckurir, þeir er fyrir lidinu skylldu vera, ok mundi þessi fỏr at miklum skada verda guds cristni ok morgum godum monnum ok helgum at liftioni, þviat þeir er sendir voru mundu litla grein kunna, hverir helgir væri. En er Martinus spyrr þessa ætlan, þa þottiz hann eiga eyrindi a konungs fund fyrir sakir þessar ennar illu ætlunar, þviat hann villdi eyda hana, ok margra annarra naudsynia þeira, er langt er fra at segia. En er byskupar fragu, þeir er i borginni voru, at Martinus var þangat von, þa urdu þeir ræddir miỏg ok badu konung, at hann skylldi Martinum eigi lata na innan borgar, nema hann heti þvi at hafa frid vid byskupa, þa er þar voru fyrir, þviat þeir vissu þat a sialfa sik, at þeir voru olikir Martino i radagerdum sinum. Konungrinn gerir sem þeir badu, ok sendi i mot Martino riddara hỏfþingia einn med nỏckurum riddorum, ok skylldu þeir eigi lata Martinum na at koma innan borgar, nema hann heti þvi at hafa frid vid þa byskupa, er þar voru fyrir. Martinus svaradi þeim þvi, at hann mundi med Cristz fridi fara i borgina, ok þa leyfdu þeir honum inn at ganga. En er Martinus kom i borgina, þa gerdi hann eigi at ganga i tidagerd þeira, helldr var hann a bænum i kirkiu um nætr ok sỏng þa tidir sinar. En er hann hafdi verit þriar nætr i borginni, þa for hann til konungs hallar fyrir sakir þeira vandqvæda, sem fyrr var fra sagt. Þat var enn ok eyrindi hans at bidia lifs iỏrlum tveimr, þeim er fyrir konungs reidi voru vordnir, annarr het Narsetus en annarr Leucadius. Þeir hỏfdu badir verit winir Graciani keisara; en þo voru enn adrar sakir vid þa af konungs hendi, þær er vær munum ecki fra segia. Nu kom Martinus fyrir konung ok bad lifs iorlunum ok sva þess, at herferdin skylldi eydaz. Var honum eigi at eins mikill hugr ꜳ at biarga cristnum monnum, helldr villdi hann forda heidnum monnum vid bana. En konungr dvaldi um dag edr annan at veita þat, er hann var bedinn. En er Martinus geck eigi i tidagerd med byskupum, þa qvomu þeir til fundar vid konung ræddir miỏg ok skialfandi ok sỏgduz vera fyrirdæmdir af Martino, ok sogdu konung eigi eiga at hlyda ordum hans, er eigi at eins veitti skiol villumonnum, helldr hefndi hann þeira daudra; kỏlludu þeir ecki i veitt i dauda Pricilliani, ef Martinus hefndi hans. Sidan badu þeir konung med tarum ok fellu til fota honum, at hann neytti rikis sins nu i gegn Martino, ok næsta kỏlludu þeir hann ok villumann. En þott Maximus væri þeim eptirmalssamr um adra hluti byskupum, þa villdi hann þo eigi eptir þeim mæla þat, er til aleitni var vid Martinum, ok vissi hann, at Martinus var þeim helgari i tru ok sidlæti, ok leitadi ser annarra rada, en þeir kendu til. Sidan heimti hann Martinum til mals vid sik ok qvaddi hann blidliga ok hialadi vid hann marga hluti ok sagdi villumenn helldr dæmda at lỏgum af domundum en af rogi kennimanna, ok qvad hann ỏnga sauk til þess, at hann rækti tidagerd þeira, þar er kennimanna fundr hafdi at verit attr, ok adrir kỏlludu þa saklausa utan Martinus. Martinus skipadiz eigi vid ord þessi. Þa reiddiz konungr ok setti sik fra hiali vid Martinum, en setti þegar menn til i stad at drepa þa menn, sem Martinus bad lifs. Þetta fregnar Martinus, ok ferr þegar til hallar konungs, ok baud nu konunginum at ganga i tidagerd med byskupum, ok hefdi þa þeir menn lif, er konungr hafdi ætlat at lata drepa ok einkum iỏlunum. Þat skylldi konungr ok til vinna at lata eydaz herfỏrina til Spanlandz. Konungr veitti þat feginsamliga, er hann beiddi. En eptir þria daga lidna var ætlat at vigia byskup þann, er Felix het, hann var inn helgazti madr ok makligr at taka byskups tign. Ok þann enn sama dag geck Martinus i tidagerd med þeim ok villdi helldr leggia a sik nỏckura abyrgd, en þeir væri drepnir, er adr voru til bana radnir. Annan dag eptir for Martinus brott af borginni ok var ogladr ok ryggr um þessa samneyting, ok for sidar of daginn en foruneyti hans. En er þeir qvomu framm i skog einn, þa settiz hann nidr ok hugsadi fyrir ser, hveria tiltekiu hann skylldi hafa um þetta mal. En er hann hafdi skamma stund þar setit, þa kemr at honum guds eingill ok mællti vid hann: «Sok er til tess, er þu ert ogladr, en þo mattir þu eigi annan veg leysa or þessu vandrædi. Taktu nu traust af gudi ok endrbæt crapt þinn, at sia hlutr verdi eigi til minkunar þinnar dyrdar, helldr til æxlingar.» Þadan ifra var Martinus varr um at samneyta alldri slikum byskupum, ok þa .xvi. vetr, er hann lifdi sidan, kom hann til einskis byskupa fundar. Þat vard nỏckurum sinnum eptir þenna atburd, at Martino vard torvelldra at reka diỏfla fra odum mỏnnum, en verit hafdi; þa sagdi hann sva med tarum, at þat kom til þess, er hann hafdi samneytt byskupum fyrir naudsynia sakir, en þo endrbætti hann þat bratt med fullu trausti, þviat þat var litlu sidar, at diỏfulodr madr var leiddr til husa hans, ok vard heill adr hann kæmi i husin inn.

50 (52). Þa er hinn helgi Martinus byskup skein i allzskonar krỏptum, ok nafn hans ok frægd for um allan heim, þa ỏfundu(du) þat adrir byskupar ok gerdu rad med ser, hversu þeir mætti Martino fyrirkoma. Þeir atburdir verda, at kona ein vard lettari at sveinbarni, ok vissu menn eigi fỏdur sveinsins. Þa taka byskuparnir þat rads, at þeir eggia hana til at kenna Martino barnit, ok qvedia þings til at hafa þar uppi þetta mal vid Martinum, sva at allr lydr heyrdi. En Martinus svaradi þolinmodliga ok bad færa ser barnit. Ok þvi næst var þat þangat borit ok sellt Martino, ok tekr hann vid þvi badum hondum ok klappadi blidliga ok mællti: «Sonr minn, sonr minn!» En sveinninn var eigi allrar viku gamall ok svaradi þo Martino med skyrum ordum: «Eigi ertu fadir minn, qvad hann, helldr Jon kaupmadr.» Þa fellu allir menn til fota Martino ræddir ok badu ser liknar. En enn helgi Martinus fyrirgaf þeim godgiarnliga sina meingerd, en tekr sveininn til sin ok skirdi ok kalladi Brictium, ok feck sidan sialfr þessum sveini alla atvinnu ok fæddi hann upp i munklifi sinu. Ok þa er Brictius var ungr at alldri, þa vigdi Martinus hann til munks ok nỏckuru sidar til prez, ok unni honum mest allra sinna lærisveina; en Brictius var honum motgerdasamr ok geck iafnan miỏg i mot honum med miklum skapraunum. Brictius var madr skapbradr ok olatr ok olydinn Martino; en ef Martinus ræddi um vid hann, at hann skylidi betr gera, þa svaradi Brictius illa ok let litt vid skipaz morgu sinne vid umrædur hans. En Martinus hafdi hoglyndi i mot ok lagdi þvi meiri stund a at snua honum aleidis, sem hann þoldi fleiri skapraunir af honum. En þott Brictius væri oværr i skapi a unga alldri, þa hafdi hann þo med ser leynda mankosti, þa er hann spỏndu mest til astar vid gud ok enn sæla Martinum. Hann var madr skirlifr ok hreinn fra allri likamligri saurgan, sva at hann hafdi alldri vid konu skipt a æfi sinni.

Þat er nu fra sagt einnhvern dag, er Martinus sat uti hia kofa sinum, sem hann var vanr stundum, þa er hann var eigi a bænum, edr menn qvomu til mals vid hann, þa vard honum litit upp a gnipu, þa er yfir munklifinu var, ok ser hann þar sitia a gnipunni .ii. diỏfla. Þeir voru katir ok gladir ok mællto sem einum munni: «Heill sva nu, Brictius, heill sva nu, Brictius!» En þvi mællto þeir þetta, at þeir vissu, hverri ædi þeir iosu i briost honum. En er skamt var at bida, þa kom Brictius þar laupandi ok var þa ordinn odr ok ærr af eggian diỏflanna, sva at hann gætti varla handa sinna ok mællti vid Martinum mỏrg hardyrdi. En Martinus hafdi avitadan hann enn fyrra dag um marga ohlydni, þa er hann hafdi gerda. Slikum avitum reiddiz Brictius ok mællti mart osæmiligt vid Martinum, kalladi hann ecki vera sva godan mann, sem adrir toku a, en sagdiz sialfr vera miklu betri, þar er hann hafdi verit alla æfi sina i munklifi, en Martinus hafdi verit .xviii. vetr heidinn, «ok ma hann þess eigi dylia, en nu er hann elldiz, berr fyrir augu honum hverskyns sionhverfingar.» Slikt sva mællti Brictius ok mart annat verra, þat er betra er at þegia en fra at segia. Þa geck Brictius i brott um sidir ok þottiz þa hafa hefnt sin. En medan Brictius hafdi þetta mællt, þa svaradi Martinus eingu, helldr hafdi hann bedit fyrir Brictio alla þessa stund. Eptir þat er Brictius var a brotta, sagdi Martinus þeim monnum, er þar voru vid staddir, hvat diỏflarnir hỏfdu mællt, ok kendi þetta þeira illzku en eigi illvilia Brictij. Litlu sidar kom Brictius til fundar vid Martinum ok fell gratandi til fota honum ok bad ser liknar, en Martinus fyrirgaf honum þegar blidliga. Þat var einnhvern dag, þa er Brictius geck uti, þa mætti hann þorpkarli einum fatækum ok siukum, ok for sa at leita ens sæla Martini byskups ok mællti vid Brictium: «Ek bid her i allan dag, ef ek mætta finna enn sæla Martinum, ok veit ek eigi, hvar hann er.» Brictius svaradi: «Ef þu leitar þess ens æra manz, þa gacktu framm nỏckuru leingra ok se, hvar hann sitr ok gapir i himinenn upp sva sem vitlaus madr at vanda sinum.» Enn fatæki madr for at finna Martinum ok bad ser miskunnar, ok hvarf heill ok feginn fra þeim fundi. Litlu sidar funduz þeir Martinus ok Brictius, ok mællti Martinus vid hann: «Er þat satt, Brictius, at þer þikir ek ærr vera?» Brictius vard farr vid ok qvaz þat eigi einkum mællt hafa. Þa sagdi Martinus: «Þat hefir þu mællt, ok heyrda ek gerla, hveriu þu svaradir enum fatækia manni, er hann spurdi at mer; en ek segi þer þat nu vist med sỏnnu, at ek hefir þat þegit af gudi, at þu skallt byskup vera næstr mer, ok kann ek þer þat at segia, at þu skallt marga gagnstadliga hluti þola i þinum byskupsdomi.» Þa svaradi Brictius med hlatri miklum: «Hefir ek eigi þat satt sagt, at sa er ærr madr, er slikt mælir.» Eptir þat hætta þeir þessi rædu. Margir menn mællto þat vid Martinum, þa er Brictius var prestr ok gerdi honum skapraunir, hvi hann tæki eigi embætti af honum. En Martinus svaradi: «Ef Cristr þoldi Judam, hvi muna ek þa eigi þola Brictium.»

51 (50). Sa atburdr var eitthvert sinn, þar er kaupmenn voru a sio staddir, þa gerdi at þeim mikla rid, ok var vid sialft buit, at skipit mundi faraz, en þeir tynaz, ok voru þeir ræddir miog. Þa tekr til orda egipzkr madr einn heidinn ok mællti: «Gud Martini, hialpdu oss.» Ok þegar er hann hafdi þat mællt, þa stỏdvadiz ridin, ok [lofudu þeir gud ok enn helga Martinum.

52 (51). Licuncius het einn gỏfugr madr ok trufastr, er vard fyrir miklum bardaga: ỏnduduz sum hiu hans med bradri sott, en sum lagu siuk. Hann sendi rit Martino ok bad hann hialpa ser. En Martinus taldi þat torvelligt vera, þviat hann skildi þat af krapti sinum, at þessir menn voru vordnir fyrir bardaga guds. Sidan tok Martinus ok fastadi ok var a bænum viku alla samfast, ok let eigi af at bidia, adr menn allir voru heilir. Eptir þat for Likuncius a fund Martini ok sagdi heil ỏll hiu sin, en færdi Martino at giỏf .c. marka silfrs. En er Martinus var bedinn at þiggia þat, þa sagdi hann: «Fædi kirkian oss ok klædi, en vær þurfum eigi framar at girnaz.» Likuncius leysti menn or hỏptum med þessu fe ỏllu, eptir þvi sem Martinus lagdi fyrir hann.

53. Enn heilagi Martinus byskup vissi leingi fyrir andlat sitt ok sagdi brædrum deili a þvi, at andlatztid hans nalgadiz. Þat bar ok saman, at hann heiman for til þorps þess, er Condarensis heitir, ok er þar byskupsstoll i þvi þorpi. Martinus villdi sætta kennimenn, er þar voru missattir vordnir, ok þotti honum þau god sin æfilok, at hann endrbætti frid heilagrar cristni, adr hann andadiz. En er hann for med lærisveinum sinum (i) nandir a nỏckurri, þa sa hann fugla hia anni, þa er skarfar heita, ok veiddu þeir fiska or anni eptir edli sinu. Martinus nam stadar ok leit til lærisveina sinna ok mællti klỏckvandi: «Fuglar þessir, er vær siam, þeir bera diỏfla liking a ser, þeir sitia um uvara ok taka þa, er vitlitlir eru ok þeim trua, ok gleypa sidan, en sediaz alldri.» Sidan baud hann fuglunum, at þeir flygi a braut a fiỏll ok skoga, ok neytti þess velldis vid þa, sem hann var vanr, þa er hann rak diỏfla fra odum mỏnnum. Þa flycktuz skarfarnir saman i einn dun ok flugu fra vatnfỏllum i brott a fiỏll ok heidar. En Martinus for, sem hann hafdi ætlat, til þessa byskupsstols, ok dvaldiz þar nỏckura rid ok sætti þa menn alla, er þar voru missattir. Ok er hann ætladi heim at fara, þa kendi hann ser sottar, ok gerdiz hann bratt miog mattfarinn ok heimti til sin lærisveina sina ok sagdi þa skamt eptir mundu vera þeira samvistu, sva sem hann hafdi þeim adr fyrir sagt. Þeir urdu allir vid þessa sỏgu ryggir ok gretu akafliga ok mællto vid hann sem einum munni: «Af hvi fyrirlætr þu oss, heilagr fadir, huggunarlausa, edr hverium felr þu oss a hendi, þa er þu skilzt vid (oss)? Skædir vargar munu gripa hiordina, þegar hirdirinn er fra farinn, edr hverr mun þa skyla oss vid þeira bitum ok ogurligum arasum? Witum vær þat allir, at þu girniz til guds at fara, en eigi mun þverra dyrd þin, þottu lifir nockvi leingr, ok eigi munu minkaz þinar ombunir; helldr miskunnadu oss, heilagr fadir, ok far eigi fra oss.» En er Martinus sa lærisveina sina grata, þa er hann unni mikit, en var sialfr fullr miskunnar, þa sneri hann ollu sinu radi ok fysi a guds forsio, þviat hann sialfr vissi eigi, hvort er hann villdi lifa edr deyia, þviat hann villdi eigi ryggia lærisveina, er hia stodu, en hann var þo fuss, sem von var, at fara til guds, ok svaradi a þessa lund: «Heyrdu, drottinn! ef lyd þinum er naudsyn a, at ek lifi leingr, þa vil ek eigi skiliaz vid þesskonar erfidi; verdi vili þinn, drottinn. Þung þiki mer, drottinn, byrdr likamligs erfidis, ok vist hefir ek ok leingi lifat ok þolat margar þrautir fyrir þinu nafni, þa mun ek þo eigi sakaz vid mikinn alldr ok vera buinn til at beriaz undir þinu merki, ok eigi skal ek a hæl fara i orrostunni; ok þott gỏmlum manni se æskilig hvilld eptir langt erfidi, þa sigrar þo hugrinn aratỏluna; gott er mer þat, drottinn, ef þu villdir vægia alldrinum en vorkynna ellinni. En um lydinn em ek ræddr, ok ef þu tekr mik fra, drottinn, þa vardveittu sialfr lydinn, verdi allir hlutir eptir þinum vilia.» Þo var sa oumrædiligr madr, er eigi var sigradr i erfidi ok eigi i dauda, fyrir eingu vætta neigdiz hann, ok eigi vissi hann, hvort hann villdi helldr lifa til hialpar mỏnnunum edr deyia ok fara til guds.

54. En er sottin tok at vaxa, en likaminn at mædaz, þa let hann þeygi ỏndina lina likaminum, ok var avallt a bænum en vakti i sifellu. Ecki skipti hann ok um reckiu sina, et sama var hon gỏfuglig ok hæglig, i ỏsku hvildi hann, ok breitt a ofan harklædi. Þa badu lærisveinarnir, at þeir skylldu na at leggia halm undir hann. Þa sagdi enn helgi Martinus: «Eigi somir, brædr minir, annan veg at deyia en i moldu edr harklædi. En ef ek gef ydr ỏnnur dæmi, þa misgeri ek sialfr.» Hendr ok augu hof hann avallt til himna, en hugr hans hvarf alldregi af heilagri bæn. En er prestar þeir, er vid voru staddir, badu, at hann skylldi snuaz nỏckut i reckiunni a ymsar lidar ok gera ser hægra, þa svaradi enn helgi Martinus a þessa lund: «Latit vera, brædr minir, latid mik helldr na at sia himin en iỏrd, at ỏnd min megi fara rettleidis til guds.» Ok er hann hafdi þetta mællt, þa sa hann, hvar diỏfullinn stod eigi langt a brott, ok mællti vid hann: «Hvi stendr þu her, et dreyrgazta hrædyr? Ecki muntu finna med mer þinna verka. Abrahams fadmr mun vid mer taka.» Ok er hann hafdi þetta mællt, þa skildiz su en helgazta ỏnd vid likamann med fỏgru andlati. Þat var a drottinsnott, er enn helgi Martinus andadiz nær midri nott fyrir drottinsdaginn, ok heyrdu margir menn fagrar raddir til himna upp, þa er guds einglar færdu ỏnd hans til eilifra fagnada. Aller þeir er hia andlatinu voru, sa mikla dyrd a likam hans: andlit hans var biartara en lios, en likami hans hvitari en snior ok þotti þegar bera a ser mikla liking oordinnar upprisu, ok mundi þvi eingi madr trua nema sæi, at likami hans mætti sva alreinn vera, sa er nytekinn var or ỏsku ok harklædi. En þangat kom, þa er Martinus var andadr, mikill fioldi manna or ỏllum enum næstum borgum ok herỏdum, ok var þo mestr munka fioldi. Þeir voru eigi færri saman komnir en mm. Allr fioldi manna dreif ok þangat af Turons borg ok allir flestir or Peitu borg. En þessir menn allir gretu miỏg ok hỏrmudu frafall Martini, ok allra mest munkarnir. En þott þeir greti, þa var þvi fagnanda, er Martinus for til guds, heilagligt var at fagna dyrd hans, ok milldligt at grata dauda hans, þviat trua eggiadi fagnadanna en heilug ast harmsins.

55. Eptir andlat ens helga Martini gerdiz þræta mikil milli Turonar manna ok Peitu manna. «Vorr var hann munkr ok vorr var hann aboti, sogdu Peitu menn, ok fra oss tokut er hann ydr til byskups, ok nadut sidan hversdagliga vidmæli hans ok iarteignagerd ok helgum kenningum, ok a svogort ofan byskupligri blezan. Nu megu ydr slikir hlutir þỏrf vinna, en vær munum hafa helgan dom hans med oss.» Turunar menn sogdu: «Ef er segit oss mega þỏrf vinna iarteinir hans, þa vitit þer þat sialfir, at hann gerdi fleiri iarteinir med ydr en med oss, þviat hann reisti her upp einn daudan mann en þar .ii.; sagdi hann ok sva sialfr, at hann hefdi fleiri iarteinir gert fyrir byskupsdom sinn helldr en i byskupsdominum. Nu hæfir þat eitt, at hann fylli þat med oss andadr, er hann fylldi eigi lifandi, er hann fra ydr i brott tekinn en oss gefinn af gudi. Nu med þvi at er vilit, at vær hafimz lỏg vid, þa vitit þer þat, at at þeim stoli a hverr at hvila, sem hann hefir verit vigdr til. En ef er vilit þat segia, at hann eigi þar at hvila, sem hann var fyst munkr, þa viti þer þat, at hann var i Melans borg fyrr munkr en med ydr.» En er þeir þrættu a þessa lund, þa kom nott, ok vardveittu hvorirtveggiu likit, ok ætludu þeir or Peitu borg at taka likit um morgininn eptir fra Turons monnum naudgum. En gud villdi eigi ræna Turons menn byskupi sinum. Ad midri nott sofnudu Peitu menn allir, sva at eingi madr vakti af þeim enum mikla mannfiỏlda, Þess neyttu Turons menn ok toku likam ens helga Martini ok letu ut um glugg einn, en sumir toku vid fyrir utan ok letu koma a skip ok foru a brott med ollum skipum sinum, sva sem vatnfỏllum gegnir til Turons borgar. Peitu menn vỏcknudu vid araglam þeira ok soknudu ens æzsta gimsteins, er þeir skylldu vardveitt hafa, ok foru heim til borgar sinnar. En Turons menn baru lik ens helga Martini i hofudkirkiu i Turons (borg) med gỏfugligri likfylgiu, ok lỏgdu þvi næst i grof med fỏgrum lofsỏngum.

56(58). A þessi tid var enn helgi Ambrosius byskup yfer Melans borg. En er hann sỏng messu þann drottinsdag, er Martinus var andadr, þa stod hann ok studdiz vid allteri ofan i pistli ens helga Pauli postola. En þa er at guzspialli var komit ok byskup skylldi bleza diakninn, þann er gudzspiall skylldi lesa, þa vard fall a tidunum eigi skemri stund en um .iii. tidir dags. Þa gengu menn at Ambrosio ok vỏktu hann ok mællto: «Biodi herra vorr nu, at lectia se lesin, þviat allr lydrinn er modr ordinn ok hefir leingi bedit.» Þa sagdi Ambrosius: «Hrelliz er eigi, brædr, þviat mer er mikit veitt i þessum svefni, þviat drottinn hefir ser latit soma at syna mer miklar iarteinir; þviat þer skulit nu þat vita, at brodir minn Martinus er nu lidinn af þessa heims lifi, ok veitta ek nu þionustu hans liki, ok var einn capituli eptir osungian, þa er þer vocktud mik.» Þa undrudu allir ok merktu þann dag ok stund, ok spurdiz sva til, at Martinus hafdi a þeiri tid andaz, sem Ambrosius sagdi sik þionat hafa liki hans.

57(59). Sa atburdr vard enn i ỏdrum stad a þeiri somu nott sem Martinus andadiz, at enn helgi Severinus, er þa var byskup yfir Kolni, geck kirkna i mille med klercum sinum eptir ottosỏngs tid. Þa heyrdi hann fagrar eingla raddir i himinenn upp ok kalladi til sin diakn sinn ok bad hann at hyggia vandliga, ef hann heyrdi eingla song. En erkidiaknenn tylltiz a tær ok studdiz vid staf byskups ok hleradi ok matti eigi heyra sỏnginn. Þa fellu þeir til iardar badir ok badu gud, at hann heyrdi; en er þeir risu upp af bæninni, þa spurdi byskup, ef hann heyrdi. Diaknenn svaradi: «Ek heyri sỏng fagran i himin upp, en ek skil eigi hvat þat taknar.» Byskup sagdi: «Ek mun segia, hvi taknar. Herra minn Martinus for nu af þessum heime, ok færdu ỏnd hans guds einglar fagnandi til himna. En er dvỏl nỏckur vard a adan, er þu mattir eigi heyra sỏnginn, þa kom diof(ul)linn til med illgi(o)rnum einglum ok hugdiz hallda mundu salunni, en hann fann þo ecki sinna verka med honum ok flydi a braut med skemd. En hvat mun af oss verda syndugum monnum, þa er ovinrinn þordi at deila til sliks kennimanz.» En er Severinus hafdi þetta mællt, þa sendi hann erkidiakn sinn til Turons borgar at spyria, hver tidindi þar hỏfdu gerz a þeim dỏgum. En sa er sendr var kom aptr ok sagdi, at a þeiri enni sỏmu tid hafdi Martinus andaz, sem Severinus hafdi heyrt einglasỏnginn.

58 (57). Severus er Sulpicius het ỏdru nafni, lærisveinn ens helga Martini ok enn mesti astmadr, er þessa sỏgu hefir fyst ritat, sagdi Martinum hafa ser vitraz, sva sem hann sagdi a riti þvi, er hann sendi Auriliano diakni, en sva mælir a ritinu eptir qvediusending: «Sidan er vid skildumz, brodir, þa sat ek einn eptir i husi, ok var þa i hug mikil ahyggia, sem opt verdr af von oordinna hluta ok leidindi nyligra hluta, af domadags ogn ok ræzlu eilifra kvala. En sia ogledi ỏll saman geriz mest af endrminningu synda minna. En eptir þessa mæding hugarins lỏgdumz ek i reyckiu mina, ok sofnadi ek, sem opt er vant, at svefn kemr eptir ogledi. En er ek var sofnadr, sva at ek þottumz nær þat vaka, sva sem morginsvefnar verda opt lausari en adrir, þa þottumz ek sia helgan Martinum byskup skryddan hvitu skrudi: andlit hans var sem elldr, en har hans sem purpuri, ok syndiz mer hann sva, sem ek ma varla ordum til koma fra at segia, en ek matta kenna hann en lita varla i gegn honum. Hann brosti vid mer ok hafdi bok i hendi, þa er ek hafda ritat eptir lifi hans. Ek hugdumz falla til fota honum ok bidia hann blezunar, ok kenda ek, at hann lagdi hond yfir hofud mer. En i millum blezunarorda er ek leit vid honum, ok villdi ek avallt a hann sia, þa syndiz mer hann lida i lopt upp, unz sky baru hann or augliti minu til himins. En litlu sidar sa ek Clarum prest lærisvein hans, þann er fyrir skỏmmu andadiz, ok for hann enn a sỏmu gotu eptir, sem lærifadir hans for fyrir. En er ek villda fara eptir þeim, þa vaknadi ek, ok tok ek at fagna syn þeiri, er ek hafda sed. Þa kom inn sveinn einn farandi ok var ogladr, en ek spurda, hvat honum væri at ogledi, en hann svaradi: «Tveir munkar qvomu or Turons borg ok sỏgdu Martinum byskup andadan, en ek gret akafliga, er ek heyrda þetta, ok nu falla mer tar um kinnr, er ek rit rit þetta, ok ma ek eigi huggaz af harmi minum. En ek vil, brodir, þik lata hluttakanda vera harms mins, sva sem vid erum badir hluttakendr einnar astar. Kom þu til min, brodir, ok gratum badir þann, er vid elskudum badir, þott ek vita, at makligra væri at fagna en at grata, þviat honum er nu gefin dyrd eilifs rettlætis, þviat hann hefir borit sigr af þessum heime; en ek ma eigi stỏdva harm minn, ok hefir ek mikinn amanda sendan fyrir mer, en tynt hefir ek þo þessa heims huggun; fagna skylldi ek helldr, ef harmr mætti lata fyrir skynsemi, þviat Martinus er nu kominn i sveit med postolum ok spamonnum guds; ok þetta mæli ek i leyfi allra heilagra, at hann er iafningi enna hæstu heilagra manna, at þvi er ek trui, ok fylgir hann nu guds lambi reinn fra ỏllum synda sauri, samteingdr hiỏrdu rettlatra manna ok allra hellz piningarvotta guds; þviat hann matti ok villdi vera piningarvottr guds i fysi ok crapti, þott skynsemi þessar tidar veitti honum eigi pining; ok þott nu kolni hvern dag ast margra, þa kolnadi eigi hans ast, helldr ox hon dag fra degi. Þeirar astar hans naut ek overdr, þviat hann elskadi mik framar en nỏckum annan. En nu ma mik einskis manz ast hugga hedan i fra, ok harma ek þat hvern dag, er ek lifda honum leingr, ok ma ek hans alldri oklỏckvandi minnaz. En til hvers græti ek þik, brodir, i þessu riti, þar er ek villdi, at þu værir huggadr, þott ek megi eigi hugga sialfan mik af harmi minum.» Þetta bref ritum vær til þess, at þadan af ma marka, hveria ast menn hỏfdu a Martino, þeir er med honum hỏfdu verit. Enn helgi Martinus byskup fullr af ollum crauptum ok heilagleik andadiz a dỏgum Archadij keisara sonar Theodosij ok Honorij brodur hans; en i þenna tima var pafi yfir Romaborg Innocensius, sa er fystr var med þvi nafni. Martinus hafdi einn vetr ens niunda tigar, er hann andadiz, en hann hafdi byskup verit .vi. vetr ok .xxx. Þa voru lidin fra higatburd drottins vors Jesu Cristz .cccc. vetra secundum Speculum Historiale.

59 (60). A enu sextuganda ari fra andlati ens helga Martini byskups tok sa madr byskups tign i Turons borg, er Perpetuus het. En er hann hafdi byskupsdom tekit, þa villdi hann i ỏllum hlutum vegsama enn helga Martinum byskup ok let taka ofan kirkiu, þa er ger hafdi verit enum helga Martino, en gera adra miklu meiri ok dyrligri. En þa er kirkia var alger ok byskup villdi vigia hana ok taka upp helgan dom Martini or þeim stad, sem hann var grafinn, þa baud hann til þessar hatidar ỏllum enum nalægztum byskupum ok abotum ok morgum munkum ok kennimonnum i upphafi manadar þess, er Julius heitir. Þeir vỏcktu um nottina fyrir þann dag, er þeir ætludu helgan dominn upp at taka, ok um morgininn eptir leitudu þeir til ok grofu yfir steinþro Martini. En er þeir villdu hana upp taka, mattu þeir eingan veg hræra hana. Þa urdu þeir ogladir vid ok vissu eigi, hvat þeir skylldu til taka. Þa tok til orda einn af klercum ok mællti: «Witid þer eigi, at eptir .iii. daga er vixludagr ens helga Martini, ok mun hann a þeim degi vilia vera upptekinn, sem hann var til byskups vigdr.» Þa baud byskup, at menn skylldi a bænum vera þa .iii. daga ok fasta ok vaka ok bidia Martinum arnadarordz at um þetta mal. En a enum .iii. degi geingu þeir til grafarinnar ok villdu upp taka steinþro, en mattu hvergi hræra. Þa urdu allir uqvæda vid ok vissu eigi, hvat til skylldi taka, ok baruz þat helz fyrir at hylia steinþrona molldu. En i þvi bili syndiz þeim gamall madr, hvitr fyrir hæru, skryddr hvitum purpuraklædum, kennimanligr miỏg, ok hugdu þeir hellz, at abote nỏckurr mundi vera. Sa madr tok til orda ok mællti vid þa: «Hvi standit er nu ok hafiz ecki at? Se þer eigi enn helga Martinum, (er) stendr hia ydr ok er buinn til at starfa med ydr, ef er takit til.» Sidan varp hann af ser motli sinum ok tok til steinþroarennar med þeim, ok var þa audvellt at hræra hana þangat, sem þeir villdu. Eptir þat baru þeir helgan dominn i kirkiu med allri dyrd, crossum ok kertum ok reykelsikerum ok miklum lofsỏngum, ok settu nidr helgan dominn i haleitan stad hia allteri, ok beid hann þar, unz hann var i skrin lagdr. Sidan hofu þeir messu upp ok sungu hatidliga, ok þa er messunni var lokit ok ỏdrum tidum, ok menn gengu til veizlu, þeir er byskup hafdi þangat bodit, þa bad hann leita at þeim virduliga manni, er þeim hafdi synz, þa er þeir toku helgan dominn upp, ok fanz hann hvergi. Ymsar voru þar getur manna a, hverr sa enn dyrligi madr mundi vera, sumir ætludu guds eingil, en sumir sialfan Martinum byskup. Þar verda sidan at þeiri kirkiu, er enn helgi Martinus hvilir, allzkonar iarteinir, fa sion blindir, en heyrn daufir, en diỏflar flyia fra odum mỏnnum, en likþraer hreinsaz. Hefir almattigr gud vegsamat enn helga Martinum byskup umframm vel flesta adra sina astvini fyst i lifinu med þviliku valldi ok iarteinagerd, sem nu hafit er heyrt, ok sva faheyrdum iarteinum, at hann hefir .iii. menn af dauda reist ok þa eina, er sva voru komnir i valld diỏfulsins, at þeir attu einga von til guds, þviat þeir voru uskirdir ok sva herfiliga at teknir, at sumir hỏfdu fyrirfarit ser sialfir; ok er fyrir þa sỏk sva sungit i hans enum helgum lofsỏngum, at hann hafi .iii. sinnum sundrat helviti. En i sialfu lifinu var hann sva reinn ok skirr ok fraskila ỏllu saurlifi, at til sliks finnaz varla dæmi, ok er hann af þvi kalladr af allri cristni gemma sacerdotum, þat þydiz gimsteinn kennimanna. Sa steinn, er gemma heitir, berr langt af odrum steinum i sinum skirleik, sva berr ok heilagr Martinus af ỏllum kennimonnum. Er þat mikill vitnisburdr heilagleiks ok dyrdar ens helga Martini, at honum var fyst vigd kirkia allra samt pindra manna, ok let þat sa gera, er honum var likaztr i meinlætum ok i iarteinacrapti ok ollu lifinu, enn helgi Benedictus aboti. Su dyrd er honum ok veitt af heilagri cristni, at honum einum er octavas sett ok sungit af ỏllum sottdaudum monnum, ok þau leyfi gefr pafinn sialfr a hans hatid, er bok su vottar, er Penitencialis heitir, er hann vill eigi gefa a velflestum odrum hatidum af skriptum manna. Þessum ordum rædir Innocencius pafi, sa er enn .iii. var med þvi nafni, um enn helga Martinum: «Eptir tru minni mæli ek, qvad pafenn, en þo ero leyndir fyrir oss guds domar, at verdleikar allra sottdaudra manna mega eigi iafnaz verdleikum eins saman Martinus byskups.» Nu hỏfum vær yfir farit nỏckurn hop af iarteinagerd ens sæla Martini byskups, ok munum vær nu eigi fleira at sinni segia fra þeiri dyrd, er almattigr gud veitir honum, en þo skulum vær nu einkum sækia hann at arnadarordi ok bidia þess, at hann arni oss af sinni milldi ok miskunnsemi vid almatkan gud allra þeira hluta, er vær þurfum mest af honum at þiggia þessa heims, en at lidnu þessa heims lifi veiti hann ỏndum vorum paradisar hvilld til domsdags, en at enum efzta domi ladi hann andir vorar med sialfum ser ok ỏllum helgum mỏnnum til eilifra fagnada ok þeirar sælu, er alldri verdr endir ꜳ.

---

Fotnoter