Rannveigar leizla

Fra heimskringla.no
Revisjon per 13. apr. 2020 kl. 19:58 av August (diskusjon | bidrag) (Rannveigar leizla)
(diff) ← Eldre revisjon | Nåværende revisjon (diff) | Nyere revisjon → (diff)
Hopp til navigering Hopp til søk
Velg språk Norrønt Islandsk Norsk Dansk Svensk Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ► Original.gif


Heilagra Manna Sögur


Rannveigar leizla[1]


Jón Sigurðsson og Guðbrandur Vigfússon


Kaupmannahöfn, 1858-78.


Innhold


A

Þessi saga er prentuð eptir Resensbók AM. 399, 4to, og er hèr merkt A: ágæt bók og rituð heldr fyrir en eptir 1300; AM. 394 á skínni er afskript frá 16. öld af 399, og eru eyðurnar í henni fylltar eptir 394. Í AM. 657 C. (rituð um 1350) er önnur ýngri Guðmundarsaga, hèr merkt B, er hún höfð til samanburðar, en þeir kaflar, sem hún hefir framyfir A, settir í Viðbæti. Í AM. 204 folio, á pappir, er enn saga Guðmundar; aptr að dauða hans er hún alveg samhljóða þeirri sem stendr í Sturlúngu í Vallnabók, en síðan hefir hún jarteina þátt aptr að 1319, alveg að kalla sem B, sjá Viðbæti. AM. 395, 4to, á pappír, er alveg ólík A og B að orðfæri og efnisfærri, og endar í miðjum Sellkolluþætti 1211, og er lítils virði og líklega úng; hennar er því að eins getið þar sem hún segir eitthvað nýtt að efni til. Sturlúnga (St.) er stundum höfð til samanburðar, annaðhvort útgáfan, sem að mestu (frá 2. 12) er prentuð eptir Vallnabók, eða skínnbókin gamla, AM. 122. A. folio. Allar fyrirsagnir í A eru með rauðu letri, A hefir mjög smáa kapitula, sem ógjöranda var að láta haldast, er því víða fleirum kapp. steypt saman, en fyrirsagnirnar settar neðanmáls með skáletri, og kapitulatalan eptir A aptan við í svígum.




Frá leiðslu Rannveigar

Theodor Kittelsen:
Ólafr konúngr

Sá atburðr varþ enn um vetrinn austr í Fjörðum, at þar fèll kona í dá; hon hèt Rannveig; hon fylgðe preste þeim er Auðunn hèt; hon hafðe fylgt öðrum presta áðr. Hon var í mörgu lage trúmaðr mikill, þótt henne sêist lítt um þetta. Þat varþ með þeim atburð, at hon fèll niðr [í forskála, er hon skylde ganga fram ór baðstofo snemma um morgininn, einsaman[2], ok kvómo menn svá at henne, at hon hafðe þar lenge legit. Hon var boren í stofu, er menn fundu hana, ok sáto menn yfir henne um daginn, ok sá, at hon var eige öndut[3], fire því, at hon kiptist við hart stundum, sem henne yrðe mjök sárt. Þat var þváttdaginn at föstuígang. En er hon raknaðe við um aptaninn, þá settist hon upp ok signðe[4] sik, ok bað guð hjálpa þeim öllum, ok sagðe, at mörg tíðinde ok stór hafðe borit fire hana, þau er hon skylde segja enum êztum kennemönnum, ok var þar einkaðr til Guðmundr prestr Arason, þegar er hon nêðe honum, ok Brodda[5] preste, er þá var í Fljótsdals hèraðe, ok þat at segja hverjum þeirra, sem til kom, þótt þúngt þêtte. [En vèr urðom þessa áheyrsla af þeim er við vóro staddir af seálfrar hennar orðum[6], þá er hon sagðe Guðmunde presta Arasyne þessa vitron, at hon sagðe koma at sèr fjandr með ógn mikille, ok gripo í hendr henne, ok leiddo hana hart ok óþyrmilega, þar er vóro [hraun ok klúngr[7]; en þar er þau fóro sá hon kvalar margar, ok menn í kvölunum; en þeir fóro með hana, unz þeir kómu at þar hon sá fire sèr því líkast sem vêre ketill mikill, eðr pyttr djúpr ok víðr, ok í bik vellanda, en umhverfis[8] eldr brennande. Þar sá hon marga menn, bêðe lifendr ok dauða, ok hon kende suma þar. Hon sá þar alla nêr höfðingja ólêrða, þá er illa fóro með því valde, er þeir höfðo. Þá tóko fjandrnir til orða við hana, ok mêltu: „hèr skaltú fara í ofan, til þessa hefir þú þèr verkat, því at þess hins sama ertú hluttakare sem þeir, er [hèr ero í niðre[9], þat[10] er leiðiligr hórdómr, er þú hefir framit[11], er þú hefir lagzt undir ij presta ok saurgat svá þeirra þjónosto, ok þar með ofmetnaðr ok fègirne. Nú skaltu hèr vera, er þú vildir aldri af láta at þjóna oss; nú skolu vêr þik marga vega kvelea.“ Síþan draga þeir hana fram at pyttenum, en þar var svá ógurlig vella, at stökk or upp á fêtr henne; ok allt, þar er hon var ber, þá var hon brunnen er hon raknaðe við. Þá var hon hrêddare en frá mege segja. Hon kallaðe á helga menn til árnaðar orðs sèr ok miskunnar við guð, fyrst Mariam drotníngu ok Petr postula[12]. [Hon kallaðe á hinn heilaga Ólaf konúng ok Magnús jarl inn helga ok Hallvarð, því at menn hèto þá mjök á þá hèr á lande[13]. En í því bile kemr yfir hana ljós mikit, ok sèr hon at menn fylgja ljósino, göfugligir ok þó með ógn nokkurre. Þesse sýn varð hon fegin mjök, ok styrktist svá þegar at hon þorðe spyrea, hverir þar vêre. En þeir sögðo, at þar var Ólafr konúngr ok Magnús jarl, ok hinn heilaga Hallvarðr. Þeir taka til hennar, ok taka hana ór höndum fjandanum, ok leiddu hana í brot. Þá sletta fjandrnir eptir henne svipu, ok kom um miðherðar[14] henne, ok bak ok lender, ok mêlto þetta við: „þott vèr verðum nú sem optarr at láta várt mál er vèr eigumst við, þá skal hon þó hafa nokkut fire endime sín“. Svipan var glóande, ok brann[15] þar allt sem hon kom við. En er fjandrnir vóro í brotto, þá tóko þeir til orða, er henne fylgðo: „nu er þèr sýndr verþleikr þinn ok margra annarra, at eige mætte svá búit lýða um margra manna ráð. En þess skaltu skyld, at segja þat hverjum manne, sem þú hefir sèt um hans mál. Nú branntu því á fótum, at þú hafðir skrúðsokka ok svarta skúa, ok skreyttist svá við körlum; en því á höndum, at þú hefir saumat at höndum þèr ok öðrum á hátíþum; en því á bake ok herðum, at þú hefir borit á þik skrúð ok lèrept, [ok skreyzt við körlum af metnaðe ok óstyrkt[16]. En fire því at guð er mildr ok miskunnsamr, ok þú hèzt á Marío drotníngu ok Petr postula ok oss til árnaðar orðs þèr, þá sendo þau oss fire sik, er þú mundir nú fire farast ella, ok hafa þau þat þegit af guðe, at þú skalt lifna ok bêta misverka þína, ok skaltu nú at seá verðleik heilagra manna, er hèr ero á yðro lande, bêðe lifendr ok andaðir, því at eige ero á öðrum löndum at [jafnmiklum mannfjölda[17] fleire heilagir menn en á Íslande, ok halda bênir þeirra ok várar landino upp, en ella munde fire farast landit“.


[18]Þá kemr af nýjo yfir hana ljós mikit, þar fylgir maðr mikill ok ítarligr, ok svá bjartr sem snjór, svá vóro ok klêðe hans. Þeir sögðo henne, at þar var Petr postula. En er þeir höfðo farit með hana um stund, þá kemr [enn af nýje ljós yfir hana mikit ok meira birte, en fyrra hefðe hon slíka sèt aðr; þar fylgðe sêtr ilmr[19], ok því ljóse fylgðe Maria drotníng, guðs móðir, en hon var svá björt sem sól, svá at hon mátte eige í gögn henne sjá; þar voro fire þeim vellir slèttir ok fagrir með allskonar blóme ok unaðe ok ilm; þar sá hon hallir fagrar ok margar, ok hús, bêðe há ok mörg ok fögr, svá at hon þóttist eige skilea mega dýrð alla, ok vóro þó eige öll jafndýrðleg. Þá taka þeir til orða ok mêlto við hana: „nu sèr þú hèr staðe þá, er eigu helgir menn, bêðe lífendr ok dauðir; en hèr ero hús eige öll jafnfögr. [Hèr ero biskupar yðrir[20] því at þeir ero helgir menn allir, ok ero þó helgastir af þeim Jón biskup ok Thorlakr biskup enn ýngre; en þá nêst Björn biskup, ok Ísleifr biskup, ok Thorlákr biskup enn ellre. [21]Svá ero ok þessir helgir menn, er nú lífa, af skapraunum sínum ok þolinmêðe [ok óhlýðne lýðsins við sik, því at því helgare er hverr maðr, er hann hefir meira þolinmêðe fire guðs nafne[22]. En hús þat, er þú mátt seá, fagrt ok hátt, ok heyrir ekke þangat, því at þar er hljott, þat á Björn einsetomaðr at Þingeyrom. En annat hús þar heá, hátt ok göfuglikt, þangat mantu heyra söng fagran ok hljóð mikit ok dýrðlikt, þat á Guðmundr prestr Arason, því at svá halda bênir hann upp lande þesso, sem várar bênir halda upp Norege ok Orkneyjum, ok man hann verða mestr upphaldsmaðr lande þesso ok sitea eige í lêgra sête en Thomas erchihiskup á Englande“. Marga lute[23] sá hon þar merkilega ok heyrðe[24]. En er hon raknaðe við, þá var hon orðin svá rêdd[25], at hon mátte varla segja, ok svá ávallt síþan, at hon skalf jafnan, er hon skylde nokkut um rêða. En af vitron þesse tóko margir menn mikla bót, er leyndir lutir vóro sagðir í fare þeirra seálfra; en þó lögðo sumir menn öfund á þat, er firelitnir vóro fire sína andmarka, en nento þó eige við at skileast, at bêta sína misverka.


D

Í þriðja lagi er Guðmundarsaga sú er Arngrímr ábóti á Þíngeyrum ritaði um 1350; þessi saga er mjög löng og full af kvæðum; aðalhandrit hennar er í Stokkhólmsbók, sem að framan er lýst (bls. XXIX-XXX):

(. . .) að þessi skinnbók er enn til í heilu líki, en það er stór bók í folio, sem nú finnst í Stokkhólmi Nr. 5 folio í hinu íslenzka handritasafni, ágæt bók; þessi bók er alls 71 hlað, í tveim dálkum ritin og 40 línur í dálki; á bókinni eru tvær handir, hin fyrri höndin, sem fyrri helmingr bókarinnar er ritaðr með, endar neðst á bls. 96, en hin höndin nær síðan bókina út. Á bókinni er: 1) Guðmundar saga biskups eptir Arngrím ábóta (blað 1-47); 2) Jons Hólabiskups á 11 blöðum; 3) Biskupatal, ábótatal o. s. fr. (sjá bls. 254, athgr. 1) á 2 blöðum; 4) Þorlákssaga á 8 ½ bl. 5) Játvarðarsaga á 2 1/4 blöðum; síðustu 3 dálkarnir í bókinni eru auðir, og svo fyrsta síðan, og eru á hana dregnar tvær biskupamyndir (Guðmundar skript og Jóns skript helga, eða Þorláks? Um aldr bókar þessarar ber biskupa og ábóta talið beztan vott. Af biskupum í Skálholti nefnir hann síðastan Gyrð, sem var biskup 11 ár (1349-60), og segir að hann væri biskup IX ár; sè nú þetta ekki ritvilla fyrir XI, þá ætti bókin að vera rituð 1359. Af ábótum er enginn síðar nefndr en Eyjólfr Pálsson í Þykkvabæ, er var ábóti 1352-77. Bókin mun því vera rituð um 1360, og hönd og stafsetníng hennar er því og að öllu samkvæm, að hún væri frá þeim tíma; bókin er vel rituð; stafsetníngin rèttgóð, en í stöku hlut kynleg, t. d. val fyrir vel, o. s. fr. Bok þessi mun um miðja 17. öld hafa komið fra Íslandi til Stokkhólms (um 1660), en hvaðan af landi hún sè komin, af því höfum vèr engar spurnir; en af líkum getum vèr þó ráðið, að hón sè að vestan komin, því Jón Gizurarson hefir um 1640 haft bókina milli handa, og ritað upp úr henni Þorlákssögu og Jonssögu, og finnast báðar þessar afskriptir í hinni áðrnefndu miklu sögubók Jóns, AM. 205 í folio.




(. . .) Nú er ljóst, at þessar tvær sýnir með sínum [rèttum skilníngi] eignast Guðmundr góði í siðöstum tímum; því fylgir til hin þriðja, en rèttara nafn hefir til at heita sem vitran, sakir þess, at henni fylgja falslausir váttar. Þar innanlands var ein kona, góðs siðferdis í mörgu lagi, því fráteknu, at hún hafði langar stundir ofblíð verit til kennimanna, ok enn var hún svá, er þetta gjördist. Svá bar henni til einn vetr, sem guð vildi hirtíng veita hennar villistigum, næsta laugardag fyrir dominicam Esto mihi in deum protectorem: at hún fèll niðr í úvit, sem drepin væri. En því at heimamenn hennar kendu liggja nökkurn verma í í limunum, ok þat annat, at hörundit brá við stundum sem sárt yrði, var hún lagin hógliga niðr, ok geymd, þar til at síðla sama dags hverfr hún aptr til sín, sezt upp ok signar sik, ok bað guð geyma sín. Þeim er spurðu af hennar brautveru, segir hún svá: þegar sem hún var niðr fallin kómu til hennar tveir blámenn, gripu hana ok drógu heldr en leiddu án allri vægð um hraun ok hvassa þyrna yfir þá eymdar staði, er allir vóru fullir myrkra ok meina með ýmisligum píslum vá ok vesalda, þar til þau koma fram at einum pytt eðr ketli, er allr lèk utan ok innan sem ein sía, með grimmasta gnist úbæriliga bruna, svá at af ákafri kastvellu þess ljóta lagar, er í var, dreif allt umhverfis með verpandi flaug þeirra dimmustu dropa, hver af nökt sálin særist þegar hrygglliga bæði á höndum ok fótum. Hèr með höndlaði hana svá údæmiligr ótti auskranligra kvala, er þaut frammi fyrir henni, at þat má engi orðum inna, því at hún skilr sitt synda gjeld mikit vera munu fyrir guði. Þar með særa þeir bölvaðir blámenn hennar hjarta með örvæntíngar ör, er þeir segja svá: sè þú hin auma sál, vei er þèr vorðit, hèr er heimili þitt at eilífu, hèr skaltu taka gisting einnar nætr, en sú er endalaus; gráðugr logi skal þik gleypa, sá er aldri kann at seðjast, svá sem þú saddist aldri frá þínum údáðum, þá er þú saurgaðir ok svívirðir þeirra þjónustu, er guði sóru í sinni vígslu at halda sik hreina til heilagra bæna ok embættisgjörða fyrir guði, þar með fyrir sèr ok öðrum, því skulu vèr syngja þèr makligan sálusöng með bótlausri bölvan, svá at angr ok eymd þinna sútfullra sorga bíði aldri bata; því skaltu vá ok vilsinni með oss þola án enda, at þú vildir aldri enda oss at þjóna. Með þvílíkum afarorðum drógu þeir helvítis ormer hana fram at dynjanda loganum; sèr hún þá glöggt at þar eru drektir í eldi margir formenn landsins af veraldar stètt, er dauðir vóru, en hinna beið búinn úfagnaðrinn, er enn lifðu. Sálin varð þá hræddari enn í frásögn megi færa, treysti þá með öllum sínum krapti á sæla guðs móður ok sæla postula Petrum ok Paulum, því þeir vóru kirkjudrottnar á hennar heimili. Hèr með kaller hún á guðs píslarvátta: Ólaf konúng, Hallvarð ok Magnús, ok án dvöl lítr á hana guðs miskunn, svá at því himneska ljósi, sem nálgast, fylgja þrír bjartir menn ok tíguligir. Þeir grípa hana skjótt með styrkri hendi braut af úvina valdi. En er fjándr sjá þat, gella þeir með grimmum þyt rymjandi raddar ok segja svá: þó at vèr verðum enn sem optar at bera lægra hlut fyrir yðr, skal þessi saurlífismaðrinn hafa erindit. Fleygja síðan glóandi knappasvipu um þverar herðar sálinni, svá at [af] beiskum bruna, er fylgdi þeim slag, kendi hún kvöl í hvern köggul, fyrirvarð hún sik þá öll í annat sinn, áðr formaðr þeirra þriggja, er komnir vóru, setr sína hönd yðr hana, hressir ok huggar; hann segir svá: guðs miskunn ertu skyldug at lofa, er þik leiddi til helvítis ok aptr þaðan út, ok þat, at vèr erum sendir af várrar frú guðs móður hálfu þik at hjálpa, því at þú treystir á hennar virðuligt vald. Guðs postular, er þú nefndir, eru ok fulltingjandi þitt frelsi, eru vèr hèr þrír frændr, Ólafr, Hallvarðr ok Magnús, er þú hèzt á í þínum þröngslum, er þó kómu náliga yfir þik makliga, sakir þess er þú hefir úvarliga lífat; því fantu heitan bakstr á herðum, at þú hefir skreyzt skrúði, en glæst með líni þinn líkama eptir veraldar slekt en saurlífis anda tillögu, at þá skyldir þú vænni sýnast; því brunnu fætr þínir í vellunner hávaða, at þú hefir þá glæst með skrúð ok skó enn fyrir sömu grein, en því hendr þínar, at þú hefir bæði veitt handasaum þèr ok öðrum á guðs hátíðum. Nú skaltu greina sýn þína, er þú kemr aptr, vándum til viðvöruner en völdum til fagnaðar, þvíat svá sem þú leiddist fyrr til dauða, svá skaltu þvísa næst leiðast til lífs hèraða. Þegar án dvöl eptir svá talat koma þau fram á einn vænesta völl, er allr flaut með flúr, unað ok ang ýmisser gleði; þar í midju plácinu stendr ein höll eðr hús, svá fagrt formerat, sem aldri sá manns auga, þar með fylgdi sýngjandi hljómr, ilmandi yfir þat allt er maðr má hugsa. Sá hinn himneski rómr gæddi ok gladdi fyrgreinda höll, svá at hún þaut öll í einum glaum. Hinn sæli Ólafr konúngr talar þá enn til hennar: sèr þú herbergi þetta, svá signat ok sæmiligt, er jafnen stendr án flekk ok fölnan, ok með sama ríkdómi ok úlíðandi gleði? sjá er eignarjörð ok óðal Guðmundar Arasonar, er fá mun um síðir eigi lægra sess en Thomas í Kantia, ok svá sem vèr fulltíng veitum Noregi ok Orkneyjum, svá mun hann hjálpa Ísland með sínum bænum. Sem hèr stendr vitran, er með guðs almætti allt í sama augabragði, at hún þykkist sjá nýja dýrðina, ok er lukt í líkama. Gengu með þessi vitran tveir váttar, sá annarr, at hún skalf í hvert sinn, sem hún sagði frá údæmum píslanna. Þat annet, at öllum þeim bruna, sem hún hafði þolt at eins í andar sýninni, bar skýrt vitni hennar dauðligr líkami. Nú þat efni sem at Guðmundi víkr í vitran þessi, sýnist concordera þeirri sýn, er forðum sá í andar gjöf Nikulás biskup Paterensis fyrir systursyni sínum Nikulao, er í þann tíma var í barndómi, en síðan Mirrensis erkibiskup. Af þeirri hallar sýn til austrættar í lífandi manna jörð er öll ein frasögn, ok nú greindum vèr í sagðri vitran. Trúum vèr, at vitrum mönnum sýnist þessar frásagnir bera bjart vitni þeim greinum, [er fyrir spáðu] þessa Guðmundar tign ok æru.




Athugasemdir:

  1. Utdrag fra Guðmundar saga, Biskupa sögur I (A) og II (D). Utgavene er gitt navn A og D jfr. Jonas Wellendorf: Kristelig visionslitteratur i norrøn tradition, Bibliotheca Nordica, 2009.
  2. [er hon gekk fram or stofu B.
  3. örend B.
  4. signaði B.
  5. Bárð 395.
  6. frá [en ek heyrði þetta, segir sá er söguna hefir setta, af sjálfrar hennar framsögn B. 395 hefir: En ek, er þenna atburð skrifaði í fyrstu, heyrða ek af skilvísasta manna, er hjá var, þá er Rannveig sagði Guðmundi presti. - 204 hefir: En vèr urðum þessa áheyrsla af sjálfrar hennar frásögn.
  7. [klúngr ok hornkn B.
  8. umbergis B.
  9. [þú sèr hèr í ofan B, 204.
  10. þann B, 204; því A.
  11. Leiðr. eptir 204, B; í A er greinin: „því (þat) er l. h. er. þ. h. fr.“ óvart rituð ofsnemma: „fara i ofan, því er l. h. er þ. h. fr. til þessa“, o. s. frv.
  12. því at þar var Petrskirkja á Berunesi í Austfjörðum b. v. B.
  13. [v. í B.
  14. herðar B.
  15. hon b. v. A.
  16. [af tilteygíng saurlifnaðar B.
  17. [jöfnu manntali B.
  18. Vitraðist Petr postuli ok María drottníng A (57); I B.
  19. [myklu meiri birta með ilm ok sætleik B.
  20. [b. v. B; v. í A.
  21. þeir sögðo henne frá A (58).
  22. [v. í B.
  23. aðra b. v. 395.
  24. þótt hèr sè ei skrifaðir b. v. 395.
  25. ok sta[ð]laus b. v. B.