Maríu jartegnir - Rikr madr setti likneski vors herra i pant

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Noen spesialtegn vises ikke på iPhone/iPad.

Maríu jartegnir

Rikr madr setti likneski vors herra i pant

C. R. UNGER

Christiania 1871

B (Varianter fra A)

Um halld Marie

Þat er enn sagt, at erkidiakn [einn var af borg þeiri, er Laodicensis heitir, hann fór víða um heim at sœkia helga staði ok gaf þar sína ölmusu til. Ok svá bar ferð hans til, at hann kom í Miklagarð, ok er hann kom í ena fyrstu kirkiu í borginni bœnir sínar [fram at flytia guði, þá heyrði hann þar margskonar söngfœri með hátíðligri gleði á allar lundir hafðar, ok skilði hann, at þar var hátíð halldin með allri gleði sem framaz mátti. Hann vissi þá þó eigi messudags vánir ok undraðiz miök [þetta dagshalld. Hann spurði þá klerk einn girzkan á latínu tungu, hvat hátíð þeir hélldu. Sá kunni eigi latínu tungu ok svaraði: Martirium, martirium. Þat þýðiz: vitni, vitni. Erkidiákn þóttiz eigi skilia þessa mannz sögn ok spurði annan klerk. Sá kunni vel latínu ok sagði á þessa leið.

Stefan Lochner:
Frú sancte Marie ok dróttin várn

Rök til þessarrar hátíðar eru þau, at hér hafði verit í Miklagarði ríkr maðr bœði at fé ok at ætt, ok er hann hafði litlu áðr tekit við fé sínu ok villdi sér ágætis leita, ok tók at gera stórar veizlur ok hafði mikil ok mörg fiárlög, ok gerðiz hann brátt ágætr af örleik sínum. En er fram liðu stundir, þá tóku fé hans at þverra fyrir vangæzlu, ok fyrir því at hann hafði fyrir metnaðar sakir þessar veizlur upp tekit, þá villdi hann fyrir engan mun þessa risnu niðr leggia, ok tók þá fé af mönnom at láni, þar sem hann fékk, þar til er hann hafði eigi föng á at [leiga eða giallda fyrir. Ok eptir þat fékk hann eigi lán, ok tók þá [virðing at þverra, en féin vóru eigi til at kaupa lofit. Hann unði þá illa við sik ok lýsti því, at hann ætlaði brott or borginni ok villdi fá sér kaupeyri, ok er hann leitaði um, ef hann fengi af nökkurum manni kristnum fé at láni, ok fékk hann hvergi, þá fór hann til gyðings eins, þess er var auðigr, ok bað hann fiárláns. Hann svaraði: „Ek mun gera þat, sem þú beiðir, ok skaltu fá mér veð eða vörzlumann.“ Enn kristni maðr svaraði: „Ek hefi engan lut til veðs at setia, en ek heit þér því til fasta, at þat fé allt, sem við verðum á sáttir ok þú fær mér, þá mun ek giallda þér á nefndum degi, sem ek á.“ Þá svaraði gyðingrinn: „Ef þú hefir hvárki veð né vörzlumann at fá mér, þá mun ek eigi fá þér fé mitt.“ Þá svaraði enn kristni maðr: „Öngan vörzlumann hefi ek ok ekki veð, nema þú vilir taka í vörzlu dróttin minn Jesum, þann er ek dýrka ok trúik á.“ Þá svaraði gyðingrinn: „Jesum trúi ek hvárki vera Crist né dróttin, en fyrir því at Jesus var spámaðr ok réttlátr, at því sem ek hygg, þá mun ek taka vörzlu hans at ifalausu.“ Þá svaraði enn kristni maðr: „Förum þá til kirkiu, er helguð er frú sancte Marie guðs móður, ok mun ek þá fá þér Jesum at vörzlumanni, [svá at ek sé hiá líkneskiu hans, þar er ek má eigi ráða því, at hann heiti siálfr, ok er þó sem hann heiti siálfr, ok set ek hann í veð ok vörzlumann fyrir mik. Ok ef eigi kemr fé þitt til þín á nefndum degi, þá skal ek vera þræll þinn alla æfi síðan, ok skaltu þó taka fé þitt, ef ek hefi til.“ Þá segir gyðingrinn: „Gerum eptir því, sem þú beiðir.“ Síðan fóru þeir báðir samt, ok bað gyðingr, at hann skylldi fara til þessarrar kirkiu, sem hann villdi, ok kvez hann þar mundu eptir fara. Ok þeir [fóru til Maríu kirkiu ok fyrir hennar líkneski, með þeim hætti gert at sonr hennar dróttinn várr sat í kniám henni, ok er þeir kómu þar, þá lagði enn kristni maðr hönd sína á [líkneski dróttins ok frú sancte Marie, ok bað gyðinginn ok þar leggia sína hönd á, ok sagði þá enn kristni maðr upp [þeim mönnum, er við vóru, máldaga ok kaup [þeira gyðings, ok stóð á kniám meðan fyrir líkneskinu. Ok þá er lokit var handtaki þeira, þá sagði enn kristni maðr lítillátliga: „Heyrðu, dróttinn minn Jesus Cristr! Ek hefi þitt líkneski í veð sett, ok þik fengit vörzlumann fyrir fé þetta, er ek tek af þessum gyðingi. Nú bið ek þik, ok framar bið ek, en orðum megi til koma, at ef nökkurr lutr gengr því í móti, at ek mega eigi at ákveðnum degi giallda, þá gialltu fyrir mik meira en ek á, ef þat er þinn vili, ella eptir máldögum, en ek fæ þér, þar sem ek em staddr, ef ek má eigi til koma.“ En eptir þetta fóru þeir til húsa gyðings, ok tók þessi maðr fé af gyðingi ok [varði til kaupeyris ok skips, ok bió þat til ferðar.

Ok er þat var búit, þá sigldi hann því or Miklagarði ok til heiðinna landa, ok gerði [sér mikit á hveriu kaupi, ok fór langt í fiarska frá Miklagarði, ok aflaði sér fleiri skipa ok félaga, ok setti hann svá auðgan, at hann vissi [á skömmu bragði eigi aura sinna tal. Ok svá var hann kafðr í áhyggium kaupskaparins, at honum leið or minni skulld sú, er hann átti at giallda, ok sá dagr, er ákvæðinn var til [giallda ok mótstefnu við gyðinginn. Ok einom degi fyrr en gialld skylldi fram koma, þá kom þessum manni í hug, at hann átti skulld at giallda, ok þá mundi eigi lengra til eindaga, en um morgininn eptir mundi vera. En er hann sá, at þat mátti eigi endaz, er hann var í bundinn, þá fékk honum svá mikils, at hann féll niðr á iörð ok lá í óviti lengi. Þá stóðu yfir honum þiónostumenn hans, ok spurði einn þeira, hvat [til kœmi um hans mátt eða mein. En engi fénguz svör í móti. Nökkuru síðar tók hann vit sitt ok kom á hugsun, ok þóttiz eigi vita, [hvat ráðs taka skylldi, þar sem hann var nú í fiarlægum löndum [staddr við Miklagarð, en hafði heitiz í þrældóm, ef eigi kvæmi fram um morgininn féit. En er hann hafði þetta hugar válað haft um stundar sakir, þá mæltiz hann við einn samt: „Fyrir hveria sök skal ek þetta hugsa, taka skal ek fé þvílíkt, sem ek á at giallda.“ Ok tók hann þá ok gerði sér orð eptir, sem annarr maðr legði ráð til, eða hugrinn mælti við heyrnina: [„Hvat! segði sá, hvárt settir þú dróttin þinn Jesum Crist vörzlumann fyrir þik? Fá þú honum féit, ok lát hann giallda með þeim hætti, sem hann vill af hendi gillda þeim, er taka á.“ Ok af þessu hugboði lét þessi maðr hola innan stokk einn ok [lét gera svá vaxinn sem skrínkistu, ok vá þar í fé þat allt, sem hann átti gyðingi at giallda. Síðan lukti hann aptr sem bezt stokkinn. Gékk hann síðan til siávar ok kastaði á siáinn, ok bað þann stýra stokkinum, hvárt hann væri á siá eða landi, er skapat hafði iörð ok siá. Síðan gékk hann til herbergis síns.

Hér varð undarligr atburðr eptir frasögn, en þó er guði at ifalausu engi lutr um megin at gera, þann er hann vill. Um morgininn eptir þá var þessi stokkr kominn til Miklagarðs, ok hafði hann farit um mörg höf ok stór á einni nótt, ok flaut við landit, þar sem herbergi gyðingsins stóðu á bakkanum yfir uppi. Ok um morgininn er þiónn gyðingsins kom til siáfar, er [gyðingr hafði sent hann, þá þekti hann, at tré flaut í lágarðinum, ok villdi taka. Ok er næst bar honum, ok hann hugðiz taka mundu, þá var sem því væri undan vikit, svá at hann mátti eigi taka. Eptir þetta fór hann heim ok sagði búanda, hvat hann [hafði sét. Þá gékk gyðingrinn til siálfr ok sá stokkinn, hvar hann flaut, ok óð til ok villdi taka, ok er hann rétti hönd sína til, þá var sem ýtt væri at honum. Ok tók hann þann stokk ok lauk upp, ok tók or féit, ok setti stokkinn undir rekkiu sína.

En er nökkurir vetr vóru þaðan liðnir, þá kom þessi kaupmaðr, er féit hafði tekit, aptr til Miklagarðs, ok urðu frændr hans ok vinir [fegnir hans tilkvámu. Ok brátt er hann var heim kominn, þá spurði þat gyðingrinn ok fór þegar á fund hans, því at hann hafði frétt af, hversu þessi maðr var auðigr. En er þeir funduz, þá heilsaði hvárr öðrum. Eptir þat hóf gyðingrinn upp svá mál sitt: „Heyri þetta allir kristnir menn! Hó, hó! harðla réttorðir ok fastmálir eru kristnir menn.“ Þá svaraði enn kristni maðr: „Hvaðan af mælir þú þetta svá sem með reiði eða nökkuru óskapi til kristinna manna?“ Gyðingr svaraði: „Til þín mæli ek þetta ok allra þeira, er á Jesum trúa. Þú tók(t) fé at láni af mér, ok var ákveðinn dagr til giallda, ok á þeim degi komtu ekki með fé til mín, ok engi annarr af þinni hendi. Ok hefir þú svikat mik í halldi fiárins.“ Þá svaraði enn kristni maðr: „Þú segir fals ok rangt. Ek hefi golldit þér allt fé, ok [at ánefndum degi kom til þín, ok [á ek þér nú ekki at lykta.“ Þá segir gyðingrinn á þessa leið: „Ek hefi marga vátta til þess, at þú tókt fé af mér, en þú munt engan hafa til þess, at golldit sé þat fé.“ Þá svaraði enn kristni maðr: „Sá mun mér bera vitni, er í vörzlu var fyrir mik, ok muntu af hans vitnisburð skilia, at allt er golldit. Ok förum nú til kirkiu, ok [heyrðu vitni þat er mér berz þar.“ Eptir þat géngu þeir til þessar kirkiu, sagði enn girzki maðr erkidiákni ok géngu fyrir líkneski guðs móður Marie, þá ena sömu sem þeir höfðu kaupmála sinn fyrir gert, ok var mikill mannfiölði með hvárumtveggia. Þá mælti enn kristni maðr: „Heyrðu, dróttinn minn Jesus Cristr! bœn þións þíns, eptir því sem þú ert bæði [gud ok maðr ok sonr ennar sælu Marie dróttningar, því at ek bið, at þú berir vitni sannyndum, hvárt ek hefi lykt eða eigi gyðingi þessum þat fé, sem hann átti at mér.“ En er hann hafði lokit sínu máli, þá svaraði líkneskit, svá at allir heyrðu, þeir er við vóru: „Þat vitni ber ek, sagði líkneskit, at [þat gallz allt á nefndum degi, ok stokkrinn, sá er í var féit, þat er hann tók við, sá stendr nú undir rekkiu hans.“ Ok er gyðingrinn heyrði þetta vitni, þá varð hann fullr af fagnaði ok af hræzlu, ok sá nú, hver villa var þat, at trúa eigi á dróttin Jesum Krist, ok [frá því upp lét hann alla villu ok ótrú gyðinga, ok tók [síðan skírn, ok allt fólk hans, er með honum var. Ok heitir [af því, sagði enn girzki klerkr, þetta vitnis hátíð af þessum atburð, er dróttinn siálfr bar þat vitni, sem nú er frá sagt. Ok er erkidiákn skilði þenna atburð, þá söng hann lof almátkum guði, er engan fyrirlætr, þann er honum treystiz, ok bergr þeim öllum, er hans móður dýrka af öllu hiarta, ok lifir ok ríkir um allar alldir.

D2

Rikr madr setti likneski vors herra i pant

I Micklagardi var einn rikr madr, sa sem langan tima tærdi giarna sitt godz, til þess at hann vyrdi þar af vida frægr. Enn sem rikdomr tok suo at minkazt, at hann gat eigi halldit sinum frialsleika med sialfs sins godzi, tekr hann lꜳn af sinum vinum, ok sem hann hefir þui ollu eytt, fann hann engan þann sinn vin eda kristinn mann, sem honum villdi lia peninga, ok þui ferr hann til iuda eins ok bidr hann audmiukliga lia ser nockura peninga. Judinn kuezt eigi vilia fa honum feit, vtan hann fengi honum pant. Hinn kristni madr kuezt ecki til hafa, „enn þvi, sagdi hann, at ek hefir ecki til annat þier at uedsetia, mvntu vilia taka i ved drottin minn Jesum Kristum, huern ek trvi ꜳ.“ Judinn suarar: „Ecki trvi ek Jesum gud vera, en þviat ek ueit hann vera rettlatan ok spamann, þa vil ek sannliga taka, ef þu leggr mer hann i pant, trvi ek vel hans borgan.“ Hinn kristni madr sagdi: „Þui at ek ma eigi tala vid sialfan hann, þa mvn ek setia hann i pant ok minn borganarmann fyrir sialfs hans likneski. Enn ef ek lyk þier eigi þitt godz ꜳ þeim degi, sem þu nefnir, skal ek æfinliga vera þinn þræll ok luka þier eigi þui sidr alla þina peninga.“ Judinn suarar: „Ek tek þenna skildaga, sem þu bydr.“ Nu fara þeir badir samt ok beggia þeira vinir til kirkiu heilagrar guds modur Marie, ok stodu fyrir hennar skript, þeiri er suo var giorr, sem hun hefdi sinn son ser i fadmi. Hinn kristni madr tekr nu i hond likneskiunni ok færr hana gydinginum at hallda i, ok setr suo hana i peningana. Eptir þetta fellr hinn kristni madr fram fyrir likneskiuna bidiandi litillatliga til guds, suo at þeir heyrdu, sem vid voru þessa sætt, ok sagdi suo: „Drottinn Jesus Kristr, huers likneskiu ek hefir sett i pant fyrir þessa peninga ok gefit þessum iuda borganarmann fyrir mik, ek bid þik litillatliga, at af fyrir sakir nockurra tilfella færr ek fyrr sagda peninga eigi lukt ꜳ nefndum degi, ok ef ek færr þa somu peninga þer til vidtoku, at þu gialldir þa fyrir mik ꜳ þann hatt, sem þier likar.“ Eptir þetta fara þeir brott af musterinu.

Ok sem hinn kristni madr hefir tekit peningana af iudanum, verr hann þeim (i) kaupeyri ok byrr skip, siglir hann til okunnigra landa langt i brott af Miklagardi. Sem hann verr sinum kaupeyri, gerizt hann rikr ok kaupir ser fleiri skip ok hledr þau med sitt godz. Enn sem hann berr dagliga ꜳhyggiu fyrir sinum kaupskap, fellr honum or minni þessi dagr, sem hann atti peningana at luka. Nu sem eigi er meirr til eindagans enn einn dagr, kemr honum skiotliga til minnis fyrr sagt skilyrdi milli þeira iudans, ok þa var komit at stefnudeginum, enn hann var margar dagleidir brott fra Miklagardi. Hann færr hier af suo mikinn trega, at hann fellr til iardar, ok nærr i ovit sakir þessa hlutar. Hans þionustvmenn harma, er þeir sia þetta, ok skunda til hans spyriandi, sem hann raknar vid, huer sok til væri hans harms. Enn hann svaradi þeim engu. Hann hyggr nu leingi at ok þickiz eigi sia, huat hann ma at gera. Sem hann hefir lengi i þessu mætt sinn hvg, huerfr hann aptr til sin sialfs ok mælti til sin i sinu hiarta: „Til hvers hugsar þu þarflausliga hluti? hefir þu eigi skipat drottin vorn Jesum Kristum þinn borganarmann? Luk honum af þui peningana ok fel honum ꜳ hendi, at hann gialldi þeim, sem þier ledi, ꜳ þann hꜳtt, sem hann vill.“ Hann gerir nv eina kistv, ok vegr suo mikla peninga, sem hann atti at luka gydinginum, ok lætr þa koma i þessa kistu. Eptir þat kastar hann henni vt ꜳ sio bidiandi þann henni styra, sem skapadi sioinn ok alla hluti.

Þa vard vndarligr hlutr, enn þat vist at gudi er ecki omattuligt. A einni nott for fyrr sogd kista langa leid vm morg hỏf, suo, at vm morgininn var hun komin til Miklagards at husum þeim, sem fyrr sagdr gydingr var i. Stodu þau ut ꜳ sioinn. Einn þræll iudans sa þessa kistu eda stock fliotandi ꜳ sionum ok villdi taka med sinni hendi, enn hun flaut vndan, suo at hann matti eigi nꜳ. Hann ferr ok segir sinum herra þat, sem hann hafdi sed. Judinn gengr nv til, ok sem hann ser kistuna, tekr hann hana ok berr i sitt herbergi. Lykr hann vpp ok tekr or peningana, enn setr kistuna vndir sina sæng.

Eptir nockurn tima lidinn var honum sagt, at þessi kristni madr, er honum atti peningana at luka, var aptr kominn ok var vordinn yfrit rikr. Judinn vill ecki bida, ok ferr þegar til hans, ok sem hann hefir heilsat honum ok talar til hans nockut blidliga ok sem med nockurum fagnadi, sagdi hann: „O huat þier kristnir menn ervt stadfastir ok sannordir!“ Hinn kristni madr mælti: „Til huers talar þu þetta?“ Judinn suarar: „Til þin, sagdi hann, þuiat þu tokt peninga af mer, enn lavkt þa ecki at nefndum degi.“ Hann segir: „Ek hefir þer allt golldit, þat sem þu attir at mer.“ Gydingrinn sagdi: „Ek hefir morg vitni til, at ek feck þier feit, enn þu hefir engi vitni til, at þu hafir golldit.“ Hann segir; „Sa sami er minn vottr, sem var minn borganarmadr. Kom nu med mer, ok heyr sialfr hans vitnisburd.“ Þeir fara nu badir samt til kirkiunnar med morgu folki, ok standa fyrir likneskiu vorrar frv ok hennar sonar. Hinn kristni madr sagdi til likneskiunnar: „Drottinn Jesus Kristr! heyr mik þinn þionustumann, ok suo sem þu ert sannr guds sonr ok madr, ber nu ok satt vitni, huort ek hefir lokit þessum iuda þa peninga, sem hann ledi mer.“ Likneskian suaradi þa, suo at allir heyrdu: „Þat vitni ber ek, at ꜳ nefndum degi lauktu honum allt þat fe, sem þu iatadir honum. Er þat til marks vm, at su kista, sem peningarnir voru i læstir, stendr vndir hans sæng.“ Judinn vndradizt miok, er hann heyrir þetta, ok kennizt vid, at þessar iarteignir ero sannar. Fyrirlætr hann iuda trv takandi kristiliga trv ok skirn med ollu sinu hyski.

---

Fotnoter: