Draumkvæde-skalden

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Ivar Mortensson-Egnund (1857-1943)

Draumkvæde-skalden

Av Ivar Mortensson-Egnund

Norsk aarbok 1920
Utgjevingi av Torleiv Hannaas
Bergen
1920

Vitnemaal or Draumkvædet

Kva vitnar verket um meisteren sin? Kva slutningar kann me or Draumkvædet gjera um forfattaren?

Han syner seg aa vera ein stor kunstmann.

Hj. Falk og M. Moe segjer: "Axel Olrik har kaldt Draumkvædet det 13de aarhundredes og hele middelalderens ypperste digtning i Norge. Og det er sandt, Draumkvædet ligger likesom baade ett og to trin løftet over det vanlige episke nivaa. Skjønt det nu bare er en ruin, virker alvorstyngden og den massive mægtighed som om man stod foran kyklopiske murer: en masseagtig opdyngning av vældig billedstof, kvader paa kvader, som hviler trygt ved sin egen tyngde og forsmaar enhver sammeligning av tankeoverganger. Hvor overvældende helhedsstemningen er, springer kanske klarest i øinene, naar man lægger Draumkvædet ved siden av andre middelalderens visioner, f. eks. det beslegtede gammelislandske digt "Solarljod", som dog har én av sine kilder netop i Draumkvædet. Den ukjende forfatter har været en digter av høi rang. Av den hele uoverskuelige række av visioner er der bare tre som har naadd det høieste: Tundals syn, Dantes Divina commedia, og Draumkvædet".

Moe fortel kor han vart teken, daa han høyrde Draumkvædet sunge i Telemark: "det var koralens høitidelighed, salmens inderlighet, ekstasens henrevethed, av og til som en fjern, dirrende om av kirkeklokker. Jeg begyndte at skjønne at dette kvad kunde gaa fra mor til datter og fra far til søn i syv hundrede aar, mægte at fylde slegt efter slegt med sin høihed og sin helhedsstemning. Det var som jeg saa ind gjennem torv og sten til en sunken tid, en tid med oprindelighed og dimensioner og av vidunderlig enkelhet".

Moltke Moe gjeng ut ifraa at nokre av kjeldune til Draumkvædet er Godskalks syn 1189—90 og Turkills syn 1206, og at Draumkvædet soleis maa vera yngre enn 1206.

Eg finn grunn til aa snu dette um, og trur at det er Draumkvædet som er hovudkjelda for baade Godskalks og Turkills syner, som berre er aandlause hermingar av halvlærde munkar, medan draumkvæde-skalden sjølv er visjonær som liver i ei skapande stortid, i alle fall fyrr 1189 og rimeleg fyrr 1150. For som Moe sjølv segjer um tidi etter 1150: "de senere visioner viser en avgjort nedgang i den skapende evne; de er væsentlig kun variationer over det gamle stof. Det kolossale, men samtidig ikke sjelden storslagne i kulminationstidens visioner vrænger sig fra nu av altfor ofte om til sin egen karikatur". Og etter Moes eigen dom um Draumkvædet kann det ikkje høyre heime her? Eg skulde helst tru at det skriv seg fraa tidi etter Alberiks store syn ikr. 1130, altso millom 1130 og 1150.

Ein tykkjest sjaa spor av Draumkvædet i ordi "sæll er så er" i runediktet hans Sigurd Jarlsson i Vinje fraa ikr. 1185, og kanskje ogso nokre stader i Norsk homiliebok fraa fyrr 1200.

Derimot kann eg vera einig med Moe, naar han segjer (i Amund Hellands; Bratsberg amt) at "Draumkvædet synes at være digtet... av en nordmand, som har færdes i det nordlige England... det viser ogsaa sammenhæng med en gammel nordengelsk folkevise, som er optegnet 1624“. Og so er det nokre ord i kvædet som helst maa skrive seg derifraa.

Forfattaren er soleis ein norsk mann med store gaavur som hev reist i utlandet og vonleg livd der ei tid, han maa ha vore maalkunnig, serleg i latin, kvædet syner so steinfast form som berre latinen kunde temja upp til, sume ordelag tykkjest ogso vise kjennskap til dette maalet. Baade bibel og visjonsbøker maa han ha kjent.

Og i sitt eige maal er han ein nyskapar. Han braut med det gamle norske verse-laget, makta nye lettare versformer og er den fremste maalmeisteren i millomalderen, far til det nye bokmaalet vaart soleis som det endaa er, han la grunnsteinen til bokheimen, liksom Øystein bygde kyrkja vaar.

Nidaros-kyrkja og Draumkvædet er tvo nyreisingsverk som høyrer heime i den same tidi "med dimensjoner". Baae fører dei gotisk stil og livssyn inn i landet.

Draumkvæde-skalden var ein lærd mann og ein verkeleg diktar, som ikkje berre hev fager form, men det er noko han hev aa bera fram, sitt eige personlege sterke livsinnhald. Alt er upplivd og sant. Tankelivet og hugsynet hans er vel paaverka av mangt han hev høyrt og lese, men sjølv hev han set og røynt alt han fortel. Det er slikt aalvor og slik ei makt i songen hans der han stod og "gret utav draumane sine" at ingen kann tvile, alle maa tru og taka ordi hans til ettertanke. "Gamle mennar og unge dei gjev aat det gaume".

Og det er noko han vil med kvædet sitt. Han hev praktiske sikte; han vil vera folkelærar. Han vil gjeva det norske folket ei stutt framstelling av hovudsaki i kristentrui og kristelegt liv, noko som kvarmann kann lære og kvarmann kann halde seg til. Han syner brui millom fødesheimen (jord-livet) og den andre heimen (etter dauden) og lærer folk aa finne denne brui.

Og ved at han fekk innført Draumkvædet som fast likvakesong ved alle gravøl, fekk han prente det inn i unge og gamle. Saman med den høgtidsame tonen vart det folke eige i 700 aar og vaar fyrste norske " katekisme".

Ei høg og vyrdsam stelling laut han havt, ein merkjeleg autoritet i kyrkja.

Forfattaren er 1. lærd mann, 2. diktar, 3. visjonær, 4. lærar, 5. ein høgvyrd mann. Med andre ord det som ein vanleg kallar profet. Han er den norske profeten vaar. Den einaste som det kann vera tale um.

Korleis var det elles han stelte seg til kyrkja? Han kjem daa og skiplar gudstenesta. Han gjer krav paa at hans eigne draumesyner skal hava minst jamhøgd verde med det som vert sagt av presten i kyrkja, som stend der med si "lærde" tunge og les dei "lestine lange". Dermed dømer han ikkje berre dei latinske kyrkje-bøkene, men kannhende ogso den aandlause utleggjingi. Han tykkjest meine at han sjølv hev noko aa bera fram som er eit meir beintfram gudsord. Det er ein mann med stor sjølv-vyrdnad. Han held det for eit Guds kall at han skal forkynne det som visjonen hev synt honom. Han gjer krav paa aa vera ein profet og vil vera ein reformator i kyrkja.

Han kann ikkje vera prest i kyrkja, naar han ber seg aat so. Er han kanskje heller munk?

Munkane i dei store brorlagi hadde ei frikar-stelling. Dei torde baade tenkje og tala fritt og vaaga aa tala beint imot kyrkja og likevel vera i kyrkja.

Vil han vera ein ny Franciscus av Assisi eller Bernhard av Clairveaux ?

Um me spør um kor det var helst ein kunde faa slik upplæring som draumkvæde-skalden hadde, finn me spor som peikar imot klostri. Og um me spør etter upphavet til det nye versemaalet og den nye aandskveiken i tidi, finn me ogso spor som peikar mot klostri.

Klosterkulturen

Versemaalet i Draumkvædet er det same som gamle-stevi gjeng etter.

Ei klosterkrønike fraa sist i det 12. aarh. (ikr. 1160—69) fortel, at daa kong Knut den store kom roande med hirdi si til klostret i Ely og høyrde munkane song bordversef sitt, daa kvad han:

Merie sungen ðe muneches binnen Ely,

ða Cnuf ching rew ðer by.

"Roweð, cnifes, noer the land,

and here we þes muneches sæng".

(Kvikleg sungo dei munkane innved Ely,

daa Knut kong ror forbi.

"Ro no sveinar næmar mot land,

so høyrer me paa munke-song").

Me veit soleis dette, at i England vart det i tidi fyre 1170 dikta smaavers paa fire linur med enderim millom fyrste og andre lina og tridje og fjorde. Dette verset ligg midt imillom gamle-stev og nystev. Desse hadde daa vel ikkje skilt seg so greidt ut endaa i England i fyrste helvti av aarhundradet. Nystevet som gjeng paa lettare tonar med sitt eige versemaal kann ein fylgje attende til Snorre-Edda og endaa lenger, heilt til bispen Bjarne Kolbeinsson, som truleg er den eldste norske stevdiktaren paa nygjerdi (bisp paa Orknøyane 1188-1222. † 1228. Gamle-stevet med sitt eige versemaal maa daa vonleg vera eldre. Del kalla slike stev frødevers, visdoms-vers, lærevers, og det var trulegt fraa fyrst religiøst og skreiv seg fraa kyrkja.

Den nye maaten aa laga vers paa, utan bokstavrim, men med enderim i firlina rytmisk vers finn ein i Normandiet alt i det 10. aarhundradet. I det 11. aarhundradet kom versemaalet til England med det franske namnet dans. I det 12. aarhundradet tykkjest bokstavrimet slutta i Tyskland, og nyare former ovrar seg. Paa Island er det nemnt eit gamle-stev (songdans) fraa 1221 i Sturlunga soga:

Lopt liggr í eyjum

bítr lunda bein,

Sæmundr er á heiðum

etr berin ein.

Men i Noreg kjenner me det fyrr. Her er soleis eit par vers av ein hymne vonleg skreven fyrr 1170 i Selja (6. Storm, Mon. Hist. Nor. XXXXIV, tekst s. 152):

In Sunnivæ basilica

pernoctans cæca nata,

gaudens luce miritica

virgo redit sanata.

Carybdi navis læditur,

Sunniva imploratur;

onusfa manat; mergitur,

dum hæc evacuatur.

Dette er fullgreide gamle-stev, som soleis Benediktinane kjende og skreiv, paa latin i det minste, midt i aarhundradet.

Benediktinklostret Selja i Nordfjord var paa den tidi kannhende einaste lærdomssætet i Noreg som var verdt aa nemne. Benediktinane hadde fraa gamal tid lagt vinn paa ymist boklegt og vitskaplegt arbeid. Dei fær eit heidersord for at "dei hev gøymd minni fraa gamletidi for ei fagrare tid, dei hev arbeidt upp øydemarker og lært upp folki".

Benediktinane hev æra for at dei hev berga den eisoteriske tradisjonen i kristendomen, dette innvertes straumdraget som gjev seg utslag i visjonsdiktingi, som "gaar tilbake til de nykristelige apokalypser, som atter er strømmef ut fra orfiske forestillinger og fra jødedommens eschafologiske og hellenistiske skrifter, — med leilighetsvise gjennembrudd av østerlandske, navnlig manichæiske tankebilleder, senere — rundt om i landene — ogsaa av nationale, folketraditionelle drag" (Falk og Moe). Dei hev jamt havt serlege hugmaal for okkult vitskap og maa ha gjort seg umak for aa samle til seg og læra upp ungdomar som hadde naturgaavur i so maate, med di dei visste, at skulde det ikkje berre veksa upp i villskot, so laut det ei serleg upptemjing til, ja kanskje ei serleg innvigsle. Det er greidt at kvart kloster laut hava ei utvald boksamling ogso um slike emne. Serleg maa ein tru at Vergils bok um Æneas, som gjorde reisa til den andre heimen og vart sett inn i løyndelærur um reinkarnasjonen (eller uppattfødsla i fleire jordliv), vart granska vel, og vonleg ymse orfiske mysteriebøker.

Desse ord i fraa læraren Elihu i Hjobs bok (55, 14—18) var heilage for slike:

For ein gong so talar Gud

og tvo gong, naar ikkje du sansar.

I draum, i vitring um natt,

naar dvalen paa menneskja fell,

og i svevn paa lægjet ho ligg,

daa opnar han menneskje-øyra

og seglet paa vitringi set

til aa snu deg fraa fyresett verk

og høgmodet ditt slaa til jord.

Og han bergar or gravi di sjæl

og ditt liv fraa aa falle for skof".

Upphavsmannen til benediktinane, Benedikt av Nursia (f. 480), var sjølv framsynt og hadde ymse openberringar. Og mange av dei klosterbrødrane er det visst, fleire enn dei me veit um, som hadde upplærde evnur til aa sjaa inn i det dulde. Serleg er det aa nemna Ansgar, ikr. 810. Rimberts bok um honom var vel i kvart kloster. Landstad hev visst rett naar han i Draumkvædet finn atterstraalingar derifraa.

Og so maa ein nemna Alberik, som "var munk i klostret Monfe Cassino i Italien, og i dette land er den vision som bærer hans navn, opstaat henimot 1130. Den er kanske den mest bekjendte av alle visioner; man har villet hævde at det er fra den, Dante har hentet grundrisset til sin Guddommelige komedie" (Falk og Moe).

Ei bok, som ein mest kann vera fullviss um at ho fanst i klosteret paa Selja var Gregor den stores Dialogi (talar) fraa 594. "Dette skrift var" (skriv Falk og Moe) "gjennem mange aarhundreder overordentlig utbredt, og fik en næsten kanonisk stilling i kirken. Det ældste norske prækenhaandskrift vi har, fra slutten av 12te aarh., indeholder saaledes for en stor del oversættelser og bearbeidelser derav. De visioner som er optat i Dialogi er blit forbilledet for alle senere".

Ei slik syn melder um ein riddar som etter dauden vakna upp til nytt liv. Han fortalde at han hadde set ei bru som gjekk yver ei svart elv. Burtanfor elvi var det fagre blomeengjar med kvitklædde menneskje. Med han ser paa brui, kjem det svarte rysar og vil draga sjæli ned aat seg, men med det same kjem ljose vette og lyfter henne upp.

Det stend i Draumkvædet:

Olav han var i vokstrom

han var som ein selje-runne

eller: han var som ein selje-teine

eller: So var Olav i vokstrom

som selje-teinan upp renne.

Det kann henda at dette skal tydast so: Olav han hadde det i uppvokstren soleis som selje-teinane hev det. Og selje-tein (selju-tein) treng ikkje berre vera meint paa noko mjukt og kvendelegt. Men det kann tenkjast at fraa fyrst av hev det stade: selju-þegn. Som David er kalla Guds þegn, sameleis kunde selju-þegn vera ein som er dreng eller næming i Selja. Seljumenn (Selju-mannamessa) var namn paa munkar i klostret i Selja.

Og daa kann ein her finna fortalt at Olav var uppvaksen og upplærd ved dette klostret, vet var gamal skikk ved slike Benediktin-kloster at dei tok til seg unge gaaverike gutar og lærde dei godt upp med den meining og von at dei vaksne skulde verta munkar.

Det stend at foreldri hans var so serleg glade i denne guten alt "fraa di han tala kunde”, ja alt "fraa di han kom i heimen", fraa den stundi han vart fødd. Dei hadde vel røynt at han hadde merkjelege framsynsevnur, fraa han var ørliten, ja strakst han var fødd hadde dei funne at han merkte seg ut paa einkvar maaten. Kanskje dei hadde serlege grunnar til aa venta seg noko av barnet sitt anten av spaadom og framsyn eller fordi dei sjølve var so merkjelege eller hadde ein underleg lagnad.

Det var daa rimelegt at dei ynskte at guten skulde faa dei beste vilkaar til aa lære aa bruke evnune sine og for det fyrste naa det daningsmaalet som dei sjølve hadde og kanskje mykje lenger. Dei vart so ofte uppglødde naar dei saag inn i dei eldfulle augo paa barnet, at det var vel meir enn ein gong at ho mor sae:

"So er han i augo sjaa

som rimar-logen brenne".

Det fylgde som noko heilagt med guten. Og daa visste dei ein stad som kunde høve honom. Og det var um han kunde verta ein "þuer oblatus", dei kalla, ved eit kloster.

Kanskje dei alt hadde lova det fyrr (og kunde havt serlege grunnar), at fekk dei ein son so skulde han vera vigd Gud og so snart som mogeleg gjerast til ein "þuer oblatus".

Og ein kann vel tenkje seg at Benediktinane ikkje slepte ifraa seg so snøgt ein gut som hadde skaldegaava og snart vart meister i "versgjerd", kunsti aa laga latinske vers, og dertil hadde medfødde framsynte evnur. Han var eit mannsemne av rette slaget for dei. Her var det nett slike kunde faa si upplæring.

Det er daa rimelegt at han vart munk, ein benedictus, ein som hev funne naade og er velsigna av Gud, umfata av Guds serlege kjærleik, filius delectionis Dei, Guds aastar son. Dette namnet vilde daa vera ei norsk umsetjing av namnet benedikta, eller kanskƒje heller ein benedikta paa eit høgre stig, ein munk som hev gjenge gjenom ei serleg innvigsle i mysteriane og fenge høgre grad.

__________

Selje kloster. Foto: Svein-Magne Tunli, 2018. Commons.

Lat oss sjaa paa samtidi.

Fraa Island kjenner me samtidi betre. Fredrik Paasche skriv (Kristendom og Kvad 3, 64—66):

"Fra det 12. aarhundrede stammer de ældste kristelige kvad, vi kjender. Den nye digtning har tilegnet sig den romerske kirkes idealer. Den har naadd europæisk vingefang og bæres samtidig frem med en personlig inderlighet, som hæver den høit over den gjængse skaldedigtnings opskriffsmæssige almindelighed."

Det var ventande at det med sterkere kristendom vilde bli annleis, "og denne forandring maatte i særlig grad ramme den gamle stils poetiske omskrivninger, som la hindringer i veien for meningens klarhet og kunde bli farlige for stemningens inderlighet. Den enklere latinske hymnepoesi, som hver skolelærd mand kjendte, og som fandt sine dyrkere ogsaa paa Island og i Norge, maatte virke med til den gamle stils opløsning. Et kvad som Liknarbraut (13. aarh.) er allerede forholdsvis klart; men først i det 14. aarhundrede fører veksten til brudd. En bevisst opposisjon mot Eddaens strenge krav til god kunst kommer til orde, og i Lilja skapes et utgangspunkt for en ny og klar poetisk stil. Hvor er kilderne for den nye religiøse poesi ? Hele det religiøse middelaldersliv, som det aander i videnskap, digtning og kunst, omgir og forklarer den norrøne kristelige digtning. I de fleste filfælde vil vi bare faa se det fælles-katolske grundlag, mangen gang ogsaa, hvor raskt en europæisk idé eller et europæisk billede har naad vaare lande".

Her var Noreg ikkje so bunde av si fortid som Island og var difor snøggare til aa taka imot nye former og nytt aandsinnhald, og 200 aar fyrr Island, paa 11. hundradtalet, hadde det sin fyrste religiøse og verdslege diktar, stevdiktaren Bjarne Kolbeinsson og Draumkvæde-skalden.

Kvar er kjeldune? spør Paasche og viser til "det fælles-katolske grundlag".

Men det krevst meir: den latente krafti, skaldegivnaden. Det krevst den rette vaardagen, daa blomane kann springe ut.

Inkje De vekkje eller eggje

Ahaba, fyrr sjølv han so vil.

Og det tridje som krevst, det er gneisten, solstraalen. Som Haavamaal segjer:

Brand brenn av brand,

til brunnen han er.

Loge kveikjest av loge.

Det laut ei sterk personleg kraft til for aa vekkje diktaremnet fraa Noreg.

Og aarhundradet aatte ein slik mann som kunde slaa eld utav steinar. Sæl den som kunde naa i straaleglansen fraa honom. Det var Bernhard fraa Clairveaux. Han var rette mannen som kunde faa den gamle religiøse kulturen til aa skjote vaarblomar att. Han var den logen som kunde faa skalde-hjarta til aa slaa med ung kraft og eldhug. Han var ein aare som straala varme og liv ut i aarhundradet.

Med Benediktinane tok til aa stivne i lærdom og former, var det cisterciensane (eller Bernhardsmunkane) som kveikte aandsrørsla upp att i Europa og opna nye livskjeldur for skaldane.

Dei "satte sig som en særlig opgave at utbrede Marias ære i verden". Faa aar efterat denne orden hadde faatt fotfæste i Norge (Lyse kloster), begynder skaldene at kvæde om Maria.

I Draumkvædet møter Olav Aasteson hende i salighetens verden, "paa sin finger bærer hun den gyldne ring, barmhjertighetens symbol; hun stiger ned til skjærsilden med sin miskund; der og i himlene er hun den eneste, som den visionære kjender" (F. Paasche: Lilja).

Det som Bernhard einstirde paa, var kjærleiken millom himmel og jord, millom Gud og menneskja. Difor hadde han livet sitt i den gamalfestamentlege boki Salomos høgsong, som han heile si tid granska og skreiv um utrøytteleg og sjølv drakk livsens kveik or. Hugteken var han i denne boki, som er so laga, at tek ein til aa drikke, so finn ein snart at det er ei kjelde som aldri tryt, ein brunn med dubbel botn, det mystiske evangeliet, ein spegjel for himmel og jord.

Det er sagt um Israels hus (Amos 9, 6) at det skal skakast millom alle folk, "liksom du rister eit saald, og inkje eit korn paa bakken fell". Eit av dei korni som fall i Bernhards fang, var vel det utgamle brudlaups-verset med sin fagre tone og sitt friske versemaal, som stend i høgsongen 2, 3, og som han vonleg høyrde jødar song paa ein maate so han vart fanga i det for livet.

"Liksom ein apall i skogen stend

er venen min millom sveinar.

Eg sitje so ljuvt i skuggen hans,

og søt er frukti i munn."

Millom kloster-brødrane gjekk dette "stevet" fraa munn til munn, greip hjarta og kveikte hugen. Og dei tok til aa syngje tonen paa sitt eige maal, fyrst og fremst i England. Og i eit kloster i England var det ein ung gut fraa Noreg, som Paradis-fuglen song for, so han vart kvervd med all sin hug. Eit livs-fræ fekk han, som vaks upp til eit fagert tre med tri greiner: Gamle-stevet, Draumkvædet og Aarolilja med alle dei songane som rann av same stuven langt upp etter millomalderen paa det morgon-friske norske maalet.

So sviv det for meg.

Synleg paaverkning fraa Bernhards-brødrane finn ein i dette Draumkvæde-verset:

Men daa skolv dei synde-saaline

som ospelauv i vinde.

For munken Wilhelm er det som fyrst paa 11. hundradalet fortel um synet sitt at han saag sjæler skjelvande som lauv. Liksom Bernhard sjølv var visionær, soleis vart det ogso gjeve gaum paa slike evnur i klosfri hans. Men allstødt lydde det, etter bodet i høgsongen:

Inkje vekkje, inkje eggje

sovande krefter, fyrr tidi deira kjem.

Det er ei bakvend lære at ein diktar vert fødd av eit straumdrag. Nei, det er store menn, store aander sende fraa Gud i rette tidi, som skaper straumdraget. Um ein ser verkningane men ikkje mannen, so er det fordi han er duld eller gløymd. Men ofte kann han reisast upp at av gløymska.

Ein vert freista til aa leite i det 12. aarhundradet um soga veit av nokon slik norsk mann, skald og profet, benediktin og bernhardin, som hev vore i England.

Og daa er det strakst eit namn ein maa feste seg ved. Det er den fyrste abbeden ved Lyse kloster.

Ranulv

Fra Lyse kloster. Foto: Odd Roar Aalborg, 2019. Commons.

Lange skriv i si Klosterhisforie (2. udg. 1856, s. 349): " Biskop Sigurd av Bergen stiftede 10. juli 1146 det ældste cistercienser-kloster i Norge i bunden av Lysefjorden. Sigurd havde i England i klostret Fountains (de fontibus) ved York lært at kjende bernhardinernes klosterregler og fandt disse saa fortrinlige, at han besluttede at anvende sin fædrenearv til stiftelsen av et kloster for denne orden i hjemmet. Abbed Henrik i Fountains sendte med ham til Norge en del av sit klosters munke, hvoriblandt nordmanden Runulf eller Ranulf, og under dennes nidkjære bestyrelse blev Lysekloster bygget. Det fik navnet Lyse efter dalen, hvori det laa; paa latin kaldes det Lysa, monasterium Lysense, coenobium Vallis lucidæ, ogsaa Vallis dei, eller figurligt filia fontium efter moderklostret. Det var ligesom dette og de øvrige bernhardinerklosfre i Norge helliget Maria, og det er det eneste av vore klostre, hvis anlægshistorie er opbevaret, dog desværre kun i et brudstykke. Ranulf blev naturligvis klostrets første abbed, og roses som en gudfrygfig mand, begavet med syner og aabenbaringer; da han saa den nye stiftelse i orden, nedlagde han med abbeden av Fountains tilladelse sin værdighed og vendte tilbage til moderklostret, hvor han døde i høi alder. Som datter av det engelske kloster stod Lyse ifølge Bernhards forskrift under dettes tilsyn; men da visitationen af et saa fjernt kloster faldt abbeden for besværlig, overdroges paa generalkapitlet i Citeaux 1213 Lysekloster til abbedens forsorg i Alvastra i Sverige, som hvis datter det skulde ansees".

Den gamle latinske klostersoga fraa England fortel soleis:

Denne Ranulphus var ein av dei fyrste fedrane, ein vyrdeleg mann og full av kjærleik. Dette klostret styrde han i mange dagar og lærde eit barbarfolk til aa mjukne under Kristi aak. Men han slapp ifraa ved løyve fraa herren i Fountains og vendte attende til sine eigne; og etter at han sælt hadde fullenda livsvegen sin, fekk han aldrug kvile i fred. Mange ting er fortalde um honom verde til aa minnast, daa han aatte utifraa heilagdom og ei makelaus trøystekjelde, med di han hadde ei openberrings naadegaave og profetaand. Dei segjer ogso at han hadde ein engel attmed seg, som ofte vitja honom til hugstyrkjing, han plagde jamvel aa rive honom upp (excitare)), dersom han um natti kom til aa gjeva vel lenge etter for svevnen.

Legg merke til at han var meir enn klosterstyrar, han var ein landslærar som makta, med aalvor og kjærleik, aa møykje hardhugen i det norske folket og kristne folke-hjarfa. Det er nett ein slik missjon Draumkvæde-skalden hev havt. Og han vann det han vilde. Munkelaget var dei beste hjelparane ein kunde ynskje seg.

Dersom Draumkvædet hadde kalla drøyme-skalden Ranolv og ikkje Olav kunde ein ha vaaga visst aa tru at det var abbbeden Ranolv i Lyse kloster som var meint.

Med god vilje kunde ein likevel finne att namnef Ranolv i kvædet. Naar det vert sunge; "det vavanolav", so kann ein tyde dette so: "det var han Olav", men det kunde ogso tydast: "det va Ranolav", og ein kunde daa godt tenkje seg at det fraa fyrst av lydde: "det var Ranolv", og at Olav-namnet seinare var kome inn.

Det kunde tenkjast at skalden sjølv hadde lagt kvædet sitt til Heilag-Olav og bljug dult sitt eige namn i ei slik tvityding, soleis at den som visste meir eller leita vel, kunde finne det att der, um det vart spursmaal etter forfattaren.

Eller det kunde tenkjast at den (munken) som sette til inngangsversi, greidt nemnde namnef Ranulv, men at seinare tider hev gløymd kven Ranolv var og tenkt paa Olav Haraldsson, som hadde Aasta til mor. Og dei kunde ha so mykje meir grunn til dette som det vart fortalt um syner som Heilag-Olav hadde baade i song og sogur. Han vart meir og meir ei straalande sol, med andre stjernur bleikna.

Her er det verdt aa merkje seg den gamle Olavs-hymnen fraa 11. hundradtalet. Dersom det er draumkvæde-skalden som hev dikta denne, skulde han sjølv ha sett folk paa sporet til ei slik samanblanding. Og til dette kunde det endaa vera serlege grunnar.

Hymnen byrjar so:

Lux illuxit lætabunda

Det heiter her um Olav:

Suspirabat in æterna,

prævolabat in superna

mentis desiderio.

Ante diem passionis

ad instantis vim agonis

animatus visionis

divinæ solatio.

Quod amabat prægustavit,

prægustatum plus optavit

plus optatum vindicavit

illusfri martyrio.

Umsett:

Til himlane han lengta fram,

som fuglen han mof høgdi svam,

dit so munde hugen fraa.

Dagen fyre han skuld’ lide

og den tunge ota stride,

guddoms-trøysti stod ved sida

i det draume-syn han saag.

Det han elska, hugen gaadde.

det han gaadde, meir han traadde.

Det han traadde, sjølv han naadde,

daa martyr-glansen um han laag.

Det er ein lærd mann og ein stor diktar som hev skreve dette. Ein lærd mann som hev meistra latinen so godt og gjort han til tenar for sterke stemningar. Eit heilt kunstverk er det siste verset. Eit maalande ordbilæte av heilag Olavs innste liv, som ein stige, ei gjallarbru, fraa jord til himmel. Det hev ei livande makt som grip oss, fordi det er ei personleg utstraaling fraa ein som sjølv hev kjent det same som han tillegg Olav.

Skalden hev sjølv havt ein hug som med sterke vengjer lyste seg mot himlane, han hev sjølv gjenge stigen, han hev sjølv havt den guddoms-trøysti som visjonar gjev. Det er diktet um seg sjølv han skriv, fast som det vøre hogge i stein, naar han skildrar Olav. Ein stor diktar hev det vore, slike som det ikkje er mange av. Det skulde ikkje undre meg um det hev vore denne "Guds elskede søn, ástsonr, "hvem Herren har vist sin særlige yndest og naade", draumkvæde-skalden, som gjenom Olavs-hymnen vonleg er upphavsmannen til soga um St. Olavs heilage syner.

Det er eit anna fornkvæde som ligg desse kvædi (Draumkvædet og Olavshymnen) nær. Det er "eddakvædef" Fjølsvinnsmaal. Det er eit ord, brukt her og i Draumkvædet, som ikkje finst andre stader, horsk. Horske hundar i Drk., horske ramnar i Fj. Paa gamalnorsk tyder horsk "klok", og i folkemaalet vaart finst det korkje paa den eine eller andre maaten.

Horsk i tydingi "illsk" nærmar seg imot dansk harsk, fraa hersk, beisk. Dei tvo kvædi maa daa ha upphavet sitt i noko nær same tid og stad, og det ideale samsynet peikar ogso i same leidi. Dei maa høyre til nærskylde aandskrinsar, dersom dei ikkje skriv seg fraa same mannen. I so fall hadde me kanskje tri kvæde av drøyme-skalden.

I tillegg til eit av Eddakvædi stend det: "Det var den trui gamalt, at folk vart fødde upp att". Og det var gjerne tri gonger (Helge Hjørvardsson, Helge Hundingsbane, Helge Haddingjaskate), sameleis som Pindar forfel at dei trudde i Hellas, og sameleis som dei vonleg tydde ordi i Hjobs bok (35,23—50).

Er der ein engel med deg

ein maalsmann, ein av dei tusund

til aa læra menneskja rett-veg,

daa ynkjest han yver deg og segjer:

lat han sleppe aa stige i grav.

Daa yngjest kroppen paa nytt,

du manndoms-makti fær att.

Ja, alt dette gjer han Gud

tvo, tri gong mot ein mann

til sjæli or gravi aa fri,

so han heimsens ljos fær sjaa att.

I Jakobs brev 5, 6 er ogso nemnd det orfiske uppattfødingshjulet ('rota nativitatis). Jakob trudde dei kanskje etter dette hadde ei serleg maktstelling ved dette hjulet, so han kunde sende aander ned paa jord att.

Soleis fortel gamle sogur at heilagmennet Olav Geirsfada-alv vart "uppattreisf" i Olav Haraldsson ved at beltet og sverdet til den fyrste (etter bod i ein draum), vart gravne upp or gravhaugen av Hrane, og gjevne til Aasta, kong Olavs mor, saman med namn paa barnet. Um beltet til kong Olav fortel vidare eit innskof i visa um Aasmund Frægdagjæva at det hadde vorte røva av ei gyger. Einast den som kom dit (i helheimen) og tok det att, kunde dermed faa retten aa reise upp att Olavs-namnet tridje gongen. Og det er trulegt at desse versi upphavleg høyrde til Draumkvædet. Han som ved Guds naade fekk koma inn i andreheimen og med Olavs-beltet um liv fekk snu attende til fødesheimen, paa honom laut dei bisne. Og daa vart det audsynt for alle at det var han som hadde baade kallet og retten til aa føre Olavs verk til endes: aa kristne det norske folket.

Soleis vert det god meining og samanheng med belteversi, som etter Nils Sveiungssons uppskrift vart rekna med til Draumkvædet i Vinje:

Det var aarle um morgoen,

soli ho rann i lide.

Eg sprette paa meg beltet mitt,

det glima i verdi so vide.

Som eg kom meg aat kyrkje-led,

eg studde meg ned aat stette,

so mange som paa mitt belte saag

dei lyste paa hatt og hette.

Det var Heilag-Olavs belte, det var Heilag-Olavs straaleglans som lyste um drøymaren. Her var Heilag-Olavs arvtakar og beraren av hans aand, audsynt for alle som aatte tru paa Olav og hans verk i Noreg.

Og soleis vart det vonleg preika av cisterciensane: Tri store menn hev bygt upp den religiøse kulturen i Noreg: Geirstad-alven, kong Olav og abbet Ranolv. Og det var den same aandi som budde i dei alle fri, ei aand send fraa Gud som i tri mannsliv skulde reise Noreg, vaar eigi norske folkeaand. Og det som vart fortalt um den eine, kunde difor likso godt høve den andre.

Lokalt naturunderlag

Naar ein skal fortelja for menneskje her paa jord um det som ein hev set i andre heimar burtanfor dette livet, daa lyt ein bruke fargar og tonar og bilæte og samanlikningar som folk i fødesheimen kan skyne. For sjaaaren sjølv ogso er det vel so, at einast slikt kann han faa fullt tak paa med sans og minne, som han kann knyte ihop med noko i natur eller tankeliv paa jordi som han kjenner. Ein afrikanar og ein nordmann som fylgdest paa ei slik reise, vilde ikkje ha lagt merke til eller kunne fortelja det same.

Um ein ikkje viste kvar ein slik reisande var ifraa, maatte forteljingi hans likevel setja oss paa sporet.

I Draumkvædet tykkjest ein finne at det fleire stader sting fram minne (kanskje stundom umedvitelegt) um tilsvarande reisur i Noreg. Det er ei vegleid ein endaa kann fara og i det smaae røyne det same som drøymaren røynde i reisa til landet burfum dauden. Eg hev sjølv gjort denne reisa.

Det er vegleidi fraa Hardanger (eller Sogn) yver viddi til Telemark. Der hev ein illustrasjonsverket til Draumkvædet. Naar ein (helst ein vaardag eller seinhaustes) fer upp fraa Øyfjord i Hardanger til Vøringfossen og der kliv uppaa fjellet og ser inn paa viddi fraa Berakopo, so uppliver ein det som er skildra i fyrste bolken av draumereisa, det eg kallar "døri" millom dette og det andre livet, dauden.

Noko liknande, men ikkje fullt so fælslegt, er det naar ein fer fraa Sogn Flaamsdalen upp til Myrdal. Komen upp paa tramen hev ein mange vegjer aa velja yver viddi.

Sume for yver Grimaraasen

og sume yver Skaalestrand.

Men dei som fór yver Jallarhylen

dei kom so vaate fram.

Dei som fara den øystre vegen

fara 'kje alt so skjott.

Dei koma inkje aat Geiruvsgarden,

fyrr drukki er ei onnor jol.

Vade so hev eg dei Vaase-myrann,

no er eg kvitte dei.

Kjem eg meg aat Jallar-brui,

ho er baade bratt og breid.

Blaute so er dei gagle-myrann

for den som skal dei gange.

Høgre so ligg den Jallar-brui,

ho tykkjest under skyi hange.

Kjem eg meg aat Jallar-brui,

ho heng so haagt i vinde.

Ho er all med gulle slegi

og saum i kvorjum tinde.

Naar ein kjem upp til Myrdal stasjon, hev ein Brøkks-fjell beint upp for seg. Ein ser tydeleg alle setane (terassane), som slengjer seg i spiralar uppetter fjellet og kann gjeva rom aat mange folk som vel kann høyre hva han talar som paa toppen stend. Det er "Brokk-svaline, der skal domen stande".

Gjeng ein upp etter myrane, vaasemyrane (Vosse-myrane?) eller gaglemyrane, so kann ein taka ein bein veg yver jallane (hjadlane) og tvert yver den himmelhøge isbrui, (Jøtulen, som langt undan straalar som gull i soli. Paa bilæte ser ein vel denne tannrekkja med kvasse smaatindar ("saum i kvorjum tinde"). Komen over breden lyf ein akte seg at éin ikkje vildrar seg av nedi Helvites-djuvet, som er det fælaste nohon kann for augo sjaa, "der isane brunne blaa. Gud skaut det i hugen min eg vende meg derifraa".

Skaalestrand er ved Skaal-vatn.

Sysle-huset er kanskje elvenamn Sys (Sysendalen) og lo, slett — Sys-lo-huset, vonleg eit saalu-hus.

Kjelde-bræi er ved Kjelde-nut.

Grana-stigen minner um Grananut paa viddi. Og Grutte Graaskjegg um fjellet Haarteigen, kanskje upphavleg Hár-þegn, graa-mann. Fraa sume stader ser nuten ut som ein hestmann som rid fram etter alle heidar.

So er det nokre gamle vardar med merkjelege namn, Helleblaa, Holberget, Mattis m. fl. Paa grensa til Numedal, ved Sandhaug nordan Bismervatn er Spesi-varden (=ho-spitium ?) "saa lig en karl til akslerne og hul under og i fornævnte hul stod en stor sten i".

"Eg saag meg einom drengen

det fyrste eg vart ved.

Han bar eit baan paa armen sin

og vassa i jord til knes."

Ein annan varde heiter Blyvarden, vonleg paa Blyberget dei no kallar.

"Kjem eg aat mannen den,

kaapa den var bly."

Ei tjørn heiter Paddetjønni og ein dal Bitdalen, dit renn ei elv, og mest fraa same staden renn det ei elv til Songa.

"Kjem eg meg aat padda og ormen

dei hogde kvar andre med tanne.

"So møtte eg dei ormane tvo,

dei bite kvarandre i sporde."

Dette er daa tvo elvar som renn ut tett innpaa kvarandre. Naar ein kjem so langt sørpaa at ein ser Gauksto-fjell, er det at

gauken gol i grøne lund

og fuglane skoke vengjom.

Vinikyrkja heiter ein nut ved Møsvatn. "Vent er det ved Vinningskyrkja“ (ecclesia virginis).

Paradis heiter ein gard i Nesland. Baade den og Nystog hev vore munkegardar, sa ein mann fraa Hylland. Eit jorde heiter endaa Kallskløstri (karls-klostref), fortel professor Liestøl.

I eit umkvæde heiter det:

"I villande hei

i Rodelandom der kjenner dei meg."

Rauland vart i 1464 skreve Rodhalandhstrandh. Det er mogelegt at namnet kjem av gresk rodon, som tyder rose. Og det svarar daa til det som i paradis-skildringi er kalla Rosenlund.

"Vent meg tottest i rosen-lund

i dei djupe dalar.

Lykilen syng, og løva spring,

og fagraste gaukane gala".

Eg lyt minnast daa eg hadde fare 10 dagar einsam paa Hardingviddi og kom ned til Raulandsstraandi, totte eg det var ein blomehage, reint som eit lite paradis.

Her er det verdt aa merkje seg, at ein mann fraa Vinje sa til professor Sophus Bugge, daa det vart kvede um Olav Aasteson, eller som han i eit brigde vart kalla Olav Aaknesi: "Det er paa Raulandsstraande det". Det kann vera mogelegt at det bakum dette ordet ligg ein gamal tradisjon um at draumkvæde-skalden hadde heimen sin paa Nese paa Raulandsstraandi.

Og daa var det ikkje undrande um han sae: "I Rodalandom der kjenner dei meg".

Korkje fyrste eller siste gongen var det i so fall at Telemarki gav vogga aat store diktarar. Agder og Telemark hev fraa gamalt vore ein blomehage for song og kvæde. Der var det Aslaug med harpa tok land. Der var det Ragnvald jarl (Kale Kollsson) lærde aa kveda (fyrr han var 15 aar, fødd 1100). Der var det sunge um Starkad og um Braavalla-slaget. Utskjeringar og songar syner at Volsung-diktingi var kjend der attende til 1200?.

Nettupp her var det rett logn og livd til at dei kunde sprette riklegt og veksa fagert alle poetiske smaablomar paa grunnlag av utgamle folkeminne. Ingen stad i landet vaart hev nytt og gamalt so fredeleg rett kvarandre handi, So hev det vore heilt til vaare dagar.

Og Telemark er einaste bygdelaget som kjennest ved draumkvæde-skalden som sin eigen diktar og difor aldri heilt hev gløymd kvædet hans. Dei siste gamle avskrifter av kvædet fanst i fyrre aarhundradet i Haukeli og paa Rauland.

Vilde ein vaage aa binde ihop og draga slutningar av desse ymse ting som her er framførde, so kunde det sjaa ut so:

Draumkvæde-skalden er fødd eller uppalen paa Nese paa Rauland. I uppvokstren gjekk han paa klosterskulen paa Selja nokre aar og vart benediktin-munk. Fleire gonger vitja han heimen sin og for daa anten beinaste vegen upp Flaamsdalen og yver Hardangjøkulen eller um Øyfjord i Hardanger. Daa han var vaksen drog han til England, var i eit kloster ved York, og vart cisterciensmunk 1132 (var kanskje fødd ikr. 1110), kom so attende og var abbed i Lyse-klostret fraa 1146 til 1151. Og i desse aari gløymde han ikkje heimstaden sin. Han fekk skipa hospits ("svala-stogur") og klostergardar i Opedal i Ullensvang (komen under Lyse kloster fyre 1300) og paa Nesland og paa Bjaaland i Laardal, som hev vore kloster etter som presten Wille fortel i 1786:

Gaarden Bjaaland har ikke mindre end 5 bur, et smukt vaaningshus, en ypperlig frugthauge og god jordvei. Den har tilforn blevet beboet af en familie Blom. Af et pergamentsbrev fra 1473 har jeg seet at denne gaard har været et munke-kløster, hvoraf nu ikke sees mindsfe levninger

Daa han i England hadde det merkjelege draumesynet og skulde skrive det upp, rann det ihop til eitt i diktarhugen hans minne fraa syner i andreheimen og baane-minne fraa ferder yver Hardingviddi til den fagre heimen som straala for honom som eit paradis. Og naar han skulde skildre domedag, so hadde han det livande for seg i mindre maal naar han hugsa dei store skreidene med ridande folk som um sumrane møttest paa skeidet, Hallingskeid eller andre stader, nordmenn, austmenn, sørmenn. Alle fjell urde av folk som stemnde til same maalet fraa kvar sin kant.

Ein kunde tenkje seg at fyrste kvædet han hadde gjort, med han endaa var skulegut, det var ein song um vegen yver det lange fjellet. Og daa han var burte fraa seg sjølv i utekste, var det noko av det same han tyktest røyne. Og songen fraa unge dagar hjelpte han til det store kvædet.

Det kann ogso tenkjast at munkane, som ofte for same vegen, kann ha lagt til eit og anna og jamna til noko her og der, so kvar ein som drog yver viddi kunde koma til aa hugse paa Draumkvædet, og kjenne seg lik ein pilegrim som var paa ferd fraa denne verdi til den andre. Elles er vel munkevegen millom Selja og Gimsøy kloster faren av benediktinmunkar fraa fyrst paa 11. hundradtalet.

Med alt dette for augo kann ein skyna korleis Vest-Telemark og Hardanger vart kultur-stader. Fraa Lyse-kloster gjekk strumdraget ut. Sidan kom det nye innverknader der som braut straumen. Men fraa klostergardane i Ullensvang og Nesland i Vinje brann det lenge paa den gamle aaren. Og fraa klostret paa Bjaaland i Laardal gjekk det ljos ut til grannebygdene, der draumkvæde-minne heldt seg alt til uppskrivingstidi kom.

Soli skine i nipa nord

og ned yver Bjaalands engjer.

Statt upp Olav Aasteson

og vekk dine late drengjer.

Soli skine i Bjaalands-tunet

og enno søve du.

Statt upp Olav Aasteson,

no er dagen ljos.

For soli skine,

med vegjene falle so vide.

I øvre Foldal gjeng dette stevet um "Mari munke-deigje", eit nytt vitnemaal um at det var munkegard eller kloster paa Bjaaland. Paa dei gamle munke-vegom yver Dovre ligg det att slike minne. Paa Kvikne (Fron) finst soleis taatten i Draumkvædet um det straalande beltet

Eg segjer som Haavamaal (med di eg byter um tvo linur):

For æser Odin,

for alvar Daain,

Dvalin for dvergar.

Ranulv for hordar

og telar skar runer.

Eg sjølv riste sume.