Magnús saga hinn skamma

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Heilagra Manna Sögur

Magnúss saga hin skamma

Gudbrand Vigfusson

Icelandic Sagas, Vol I.

London, 1887

Hèr hefr upp sögu Magnúss Eyja-jarls

SÁ jarl rèð fyrir Orkneyjum, er Þorfinnr hèt, son Sigurðar Hlöðvers sonar; hann átti Íngibjörgu, er kölluð var jarla-móðir; hon var dóttir Finns Árnasonar jarls; en móðir hennar var Bergljot, dóttir Hálfdanar, sonar Sigurðar sýrs ok Ástu. Synir þeirra Þorfinns jarls ok Íngibjargar vóru þeir Páll ok Erlendr, er ríki tóku eptir föður sinn í Orkneyjum. Þeir vóru miklir menn ok fríðir, ok mjök í móður-ætt sína, vitrir menn ok hógværir. Páll jarl fèkk dóttur Hákonar jarls Ívarssonar ok Ragnhildar dóttur Magnúss konúngs góða; þeirra son var Hákon jarl. Erlendr jarl átti þá konu er Þóra hèt, hon var Sumarliða dóttir Óspakssonar. Móðir Óspaks var Þórdís, dóttir Halls af Síðu. Erlíngr ok Magnús hètu synir þeirra Erlends; en dætr Cecilia, ok Gunnhildr; hon var móðir Rögnvalds jarls Kala.

2. En er þeir bræðr rèðu Orkneyjum, Páll ok Erlendr, þá var þeirra samþykki gott. En þá er synir þeirra gjörðust fullkomnir menn fyrir aldrs sakir, vóru þeir ofsa-menn miklir, Hákon ok Erlingr; en Magnús var þeirra kyrrlátastr. Allir vóru þeir sterkir ok vel mentir. En Hákon vildi vera yfirmaðr þeirra, þvíat hann þóttist vera meiri burðum í móður-ætt. En þeim samdi þat eigi, ok kom þat svá, at þeir máttu eigi ásamt vera, þvíat eigi var úhætt með þeim. Áttu þá jarlar hlut í at sætta þá, ok var fundr lagðr. En er jarlar tóku þetta at tala, fanst þat á, at hvárr hneigði eptir sínum syni; ok urðu eigi sáttir. Þá áttu vinir þeirra hlut í; ok sættu þá með því móti, at þá var skipt Eyjunum í helmínga, svá sem fyrr hafði verit, með þeim bræðrum; ok stóð þá svá um [hríð]. En er nokkut leið frá sættar-gjörðinni, þá gjörist Hákon svá mikill újafnaðar-maðr, ok leitaði á þá menn, er þjónuðu Erlendi jarli; svá at af því urðu þeir enn úsáttir, ok fórust í móti með fjölmenni. Hávarðr Gunnason ok aðrir vinir jarla báru þá enn sáttmál millum þeirra; vildi Erlendr jarl þá eigi sættast svá at Hákon jarl væri hjá. En með því at vinum þeirra þótti mikit í ábyrgð um deildir þeirra, þá báðu bændr þá Hákon, at hann lèti þat eigi fyrir sættinni standa, ok færi heldr brott ór Eyjunum. Sögðu þat ráðligt, at hann færi austr um haf at finna frændr sína svá marga ok göfga sem hann átti, bæði í Noregi ok Svíþjóð. Ok við umtölur manna, ok svá þat, at Hákoni var öfund á frændum sínum þar í Eyjunum, en þótti gott at kanna siðu annarra höfðíngja, fór hann brott ór Eyjunum austr um haf.

3. Þá er Magnús berfættr, Noregs konúngr, hèlt her sínum vestr um haf, svá sem ritað er í sögu hans, ok hann kom til Orkneyja, tók hann höndum jarlana, Pál ok Erlend, ok sendi þá austr í Noreg; en hann setti Sigurð son sinn yfir Eyjarnar, ok fèkk honum ráðuneyti; ok sagði svá, at jarlarnir skyldu aldri hafa ríki í Orkneyjum meðan hann væri konúngr í Noregi. Hann fór þaðan til Suðreyja, ok hafði með sèr sonu Erlends jarls, Erlíng ok Magnús; þar var þá ok með honum Hákon Pálsson. Ok er hann kom undir Skotland, kom þar í móti honum herr mikill í Öngulseyjar-sundi; ok rèðu fyrir liði því jarlar tveir, Hugi prúði ok Hugi digri; þeir vóru bræðr ok synir Kostnoma konúngs á Írlandi. Ok er þeir fundust, lagði konúngrinn til orrostu við þá. En er menn vápnuðust, settist Magnús niðr. Konúngrinn spurði hví hann sat ok tók eigi vápn sín. Magnús kvaðst þar við engan sakir eiga: “Vil ek því eigi berjast,” segir hann. “Tak þú vápn þín þá ok hjálp þèr,” segir konúngr. Hann svarar: “Hlífi guð mèr; eigi mun ek deyja, ef hann vill at ek lifa; vil ek heldr deyja en heyja rangan bardaga.” Konúngrinn mælti: “Farðú undir þiljur niðr; ok ligg eigi undir fótum mönnum, ef þú þorir eigi at berjast, þvíat eigi ætla ek at þú gjörir þetta fyrir trú sakir.” Magnús tók saltara ok söng meðan þeir börðust; en hlífði sèr eigi, ok varð þó ekki sárr. Þessi orrosta varð bæði löng ok hörð, ok lyktaðist með því, at þar fèll Hugi prúði. Síðan flýðu Brettar, ok höfðu látið lið mikit. En Magnús konúngr hafði sigr, ok lèt þó marga göfga menn; en sumir lètust síðarr ór sárum.

4. Magnús konúngr hafði gjört Magnús Erlendsson skutil-svein sinn ok þjónaði hann jafnan at konúngs borði. En eptir bardagann lagði konúngrinn á hann fæð mikla, ok kallar hann þar údrengiliga hafa farit. Þat var eina nótt, þá er konúngrinn lá við Skotland, at Magnús Erlendsson hljóp í brott af skipi, þá er honum þótti helzt færi at flýja frá konúnginum. Hann svamm til lands, ok hljóp til skógar, ok var í línklæðum einum. Hann drap fæti, ok skeindist á fætinum, er hann var berfættr, ok mátti þá eigi lengra fara. En svá hafði hann búit um rúm sitt, at svá sýndist sem maðr lægi þar. Hann kom þar at trè einu miklu, ok fór upp í limar þess, ok batt um fót sèr, ok leyndist þar í limunum um stund. En um daginn eptir, er menn gengu til borðs á konúngs-skipinu, spurði konúngrinn hvar Magnús Erlendsson væri. Honum var sagt, at hann svæfi í hvílunni. Konúngrinn bað þá vekja hann; ok kvað til mundu bera fleira en svefn einnsaman, er hann lá lengr en hann var vanr. En er til rúmsins var komit, þá var hans saknat; ok bað konúngrinn leita hans, ok lèt leysa eptir honum sporhunda. En er sporhundarnir vóru lausir látnir, leituðu þeir á sporin, ok runnu til skógar, ok kómu at trè því, er Magnús var í limum uppi. Þá rann einn hundrinn í hríng um trèit, ok gó. Magnús hafði trèkefli í hendi sèr, ok kastaði til hundsins, ok kom á síðuna; en hundrinn lagði halann millum fóta sèr, ok hljóp til skipa, ok þar aðrir eptir. Fundu konúngs-menn eigi Magnús. Leyndist hann um hríð á skógum; ok kom um síðir í hirð Melkólms Skota-konúngs, ok dvaldist þar um hríð, en stundum á Bretlandi með biskupi nokkurum. Þá var hann enn á Englandi í ymsum stöðum með vinum sínum, ok kom ekki til Orkneyja meðan Magnús konúngr lifði.

5. En er Magnús konúngr kom aptr til Orkneyja ór hernaði, spurði hann þar andlát Erlends jarls austan um haf. Hann hafði andast í Níðarósi, ok er þar jarðaðr, en Páll jarl hafði andast í Björgvin ok er þar jarðaðr. Um várit gipti Magnús konúngr Gunnhildi, dóttur Erlends jarls, Kol, syni Kala Sæbjarnarsonar, í föður-bætr, þvíat Kali hafði látizt ór sárum þeim, er hann fèkk í Öngulseyjar-sundi. Gunnhildi fylgdu nokkurar eignir heiman í Orkneyjum ok bú eitt í Papyli. Erlíngr, sonr Erlends jarls, segja sumir menn at fèlli í Öngulseyjar-sundi. Snorri Sturlason segir hann fallit hafa [á Ulaðstiri á Írlandi með Magnúsi konúngi. En þá er Sigurðr, son Magnúss konúngs, spurði fall föður síns til Orkneyja, þá er hann var þar, ok hafði land-stjórn at skipan föður síns, þá þótti honum sèr ekki mjök friðvænligt at sitja fyrir vestan hafit, ok fór hann þegar um haustið austr til Noregs með því liði, sem þá var til hans komit, ok fylgt hafði föður hans til Írlands. En er hann kom til Noregs, þá var hann þar til konúngs tekinn með bræðrum sínum, Eysteini ok Ólafi.

6. Einum vetri eðr tveimr eptir fall Magnúss konúngs kom Hákon Pálsson til Noregs vestan um haf. Hann fór á fund þeirra bræðranna; ok tóku þeir honum sæmiliga; þvíat hann hafði verit kærr vin Magnúss konúngs föður þeirra. Þeir bræðr, synir Magnúss konúngs, gáfu Hákoni jarls-nafn, ok ríki slíkt í Orkneyjum sem burðir hans stóðu til. Síðan fór hann vestr um haf, ok tók undir sik allt ríki í Eyjunum, ok rèð hann því einn um stund. Ok er Hákon hafði skamma hríð ráðit fyrir Eyjunum, þá kom Magnús Erlendsson af Skotlandi, ok beiddist at taka við föðurleifð sinni. Þat líkaði bóndum vel, því at hann var þar allvinsæll. Átti hann þar marga frændr ok mága, þá er gjarna vildu halda hann til ríkis. Þóru móður hans átti göfugr maðr, er Sigurðr hèt; þeirra sonr var Hákon karl; þeir áttu bú í Papyli. En er Hákon jarl spurði, at Magnús var þar kominn, safnaði hann at sèr liði, ok vildi eigi miðla ríkit. Síðan fóru vinir þeirra á milli ok leituðu um sættir. Ok kom svá, at þeir sættust með því, at Hákon jarl skyldi upp gefa ríki hálft í Orkneyjum, ef þat væri vili Noregs konúnga, ok sættist með því. Síðan fór Magnús austr á fund þeirra Eysteins ok Ólafs, en Sigurðr konúngr var farinn til Jórsala. Þeir konúngarnir tóku vel við Magnúsi, ok gáfu honum upp föður-leifð sína, hálfar Orkneyjar ok jarls-nafn. Síðan fór hann vestr um haf til ríkis síns; ok varð honum fegin öll alþýða. Samdist þá með þeim Hákoni. Var þá ok ár mikit ok friðr góðr meðan hèlzt vinátta þeirra frænda.

Magnús jarl

7. Magnús var enn ágætasti maðr í sínum höfðíngskap; hann var siðgóðr ok siðvandr, sigrsæll ok spekíngr at viti; málsnjallr ok ríklyndr; ok hafði hvers manns lof. Örr var hann af fè, ok mikill ráðagjörðarmaðr; vígdjarfr ok vinhollr. Hann refsaði mjök rán ok stuldi, ok aðrar údáðir; lèt drepa víkínga ok ránsmenn. Opt gaf hann stórar gjafir höfðíngjum, en í sífellu gaf hann fátækum mönnum mikla huggan fyrir guðs sakir. Í öllum hlutum hèlt hann ríkt guðs boðorð ok var meinlætasamr við sjálfan sik. Svá er sagt, at hann bygði svá með konu tíu vetr, at þau hèldu hreinlífi; en er hann fann freistni á sèr, þá fór hann í kalt vatn ok bað sèr fulltíngs af guð. Þeir frændr, Magnús jarl ok Hákon, höfðu landvörn fyrir Orkneyjum nokkura stund, svá at þeir vóru vel samþykkir. Svá segir í kvæðum þeim, sem orkt eru um þá, at þeir hafi barizt við höfðíngja þann, er Dufnjall hèt, ok hafi verit sonr Dungaðar jarls, þess er var manni firnari en bræðrúngr jarlanna, ok hafi drepit hann. Þorbjörn hèt einn göfugr maðr, er þeir drápu í Borgarfirði á Hja[l]tlandi. En svá er sagt, at þeir hafi tekit hús á honum ok brent hann inni.

8. Þá er þeir Magnús jarl ok Hákon höfðu eigi lengi ráðit fyrir Orkneyjum, kom þar sem opt verðr, at illgjarnir menn spilla um þeirra frændsemi, ok dróst Hákon jarl þá úgiptumenn á hendr, sem mjök spiltu um með [þeim]; þvíat hann var ok áðr mjök öfundsjúkr um vinsæld ok höfðíngskap Magnúss jarls. Tveir menn eru nefndir, þeir er vóru með Hákoni jarli, er vest gengu millum þeirra; hèt annarr Sigurðr, en annar Sigvatr sokki. Þessu rógi kom svá, at þeir frændr söfnuðu liði saman, ok fór hvárr móti öðrum, ok hèldu báðir til Hrosseyjar. Þar var þíngstaðr Orkneyínga. Ok er þeir kómu þar, gengu hvárir-tveggju á land, ok bjoggust til bardaga. Var þar þá með jörlunum nær allt stórmenni. Þar vóru ok vinir beggja þeirra, ok gengu millum með góðvilja at sætta þá. Þessi fundr var á Föstu litlu fyrir Pálmadag. Ok með því at góðgjarnir áttu hlut í at sætta þá, varð þat, at jarlarnir sættust með þeim kosti, at góðgjarnir menn skyldu gjöra milli þeirra; ok skyldi sættar-fundr vera í Egilsey eptir Páska-viku. Tvau skip skyldi hvárr þeirra hafa til þessa fundar ok jafn-marga menn. Báðir sóru þeir eiða, at halda þær sættir, sem þar væri upp sagðar.

9. Eptir Páska bjoggust þeir til þessar ferðar. Svá er sagt, at Magnús jarl stefndi til sín öllum enum beztum mönnum, er vóru í ríki hans, ok þeir sem honum þóttu líkastir til at bæta um með þeim. Ok er hann var búinn, hèlt hann til Egils-eyjar; ok reru í logni. Þá bar svá til, at boði reis hjá skipi því, er jarl stýrði, ok fèll yfir skipit, ok í skutinn þar sem hann sat. Menn undruðust þetta, þar sem engi maðr vissi ván til, at þar hefði fallit, ok djúp var undir. Jarl mælti: “Eigi er þat undarligt, þótt þèr undrist þenna atburð, sem svá fáheyrðr er. En þat er mitt hugboð, at sjá atburðr birti fyrir líflát mitt. Kann nú vera, at þat komi fram, sem fyrir var spáð, at sonr Páls mundi mikinn glæp vinna. Skulum vèr svá hugsa várt mál,” segir hann, “at Hákon frændi minn búi eigi um heilt við oss.” Menn jarls urðu hryggvir við orð hans ok báðu hann gæta lífs síns, ok fara eigi á fund Hákonar jarls. Hann svarar: “At vísu skal ek fara. Verði allt at guðs vilja um ferð vára.”

10. Nú er at segja frá Hákoni jarli, at hann stefnir liði miklu, ok hafði átta herskip, ok öll skipuð sem til bardaga. Ok er liðit kom saman, gjörði hann bert fyrir alþýðu, at hann ætlaði, at á þeim fundi skyldi um skipta með þeim frændum, svá at þeir kynni eigi báðir frá at segja síðan. Margir hans menn lètu vel yfir þessi ráða-gjörð, ok lögðu margir úskaplig orð til þessa; vóru þeir þó tillaga-vestir, Sigurðr ok Sighvatr sokki. Ok tóku róðr mikinn. Hávarðr Gunnason var á skipi Hákonar jarls; hann var mikill vinr beggja þeirra ok mágr þeirra, ok hafði Hákon jarl leynt hann þessu úráði. Ok er hann vissi, at jarl hafði þetta stað-ráðit fyrir sèr, vildi hann eigi við sæma, ok hljóp útbyrðis ok svamm í ey eina litla ok úbygða.

11. Nú er Magnús jarl sá ferð Hákonar jarls, ok þat, at hann hafði átta skip, þóttust þeir vita, at hann mundi um svik búa. Fór Magnús jarl upp á eyna með allt lið sitt, ok til kirkju, ok var þar um nóttina. Menn hans buðu (at) verja hann. En hann svaraði: “Eigi vil ek leggja líf yðvart í háska fyrir mik; ok ef eigi verðr friðr settr með okkr frændum, þat verði sem guð hefir fyrir ætlað.” Mönnum hans þótti þá sannast, þat sem hann hafði sagt þeim þá er boðinn fèll at þeim. En af því at hann vissi fyrir um lífs-stundir sínar, hvárt sem þat var af hug-speki hans, eðr guðligri vitran, þá vildi hann eigi flýja fund úvina sinna; sótti hann ok fyrir trú sakir til kirkju, ok baðst þar fyrir vandvirkliga, ok fal sik guði á hendi. Um morguninn gèkk hann ór kirkju við þriðja mann út á eyna til sjófar í nokkut leyni, ok baðst þar fyrir til guðs. Svá segja sumir menn, at Magnús jarl lèti segja sèr messu áðr hann gèkk frá kirkjunni ok tæki Corpus Domini.

12. Hákon jarl ok hans menn hljópu upp á eyna um morguninn, ok fyrst til kirkju, ok leituðu Magnúss jarls, ok fundu hann eigi þar. Síðan leituðu þeir hans um eyna. En er Magnús jarl sá hvar þeir fóru, kallaði hann á þá, ok sagði til sín. Ok er Hákon sá þat, hljópu þeir þangat. Þá mælti hann: “Eigi gjörðu þú vel, frændi, er þú gekt á eiða þína; en þat trúi ek, at þetta gjörðir þú meirr af annarra ílsku en þinni. Nú vil ek bjóða þèr þrjá kosti: Sá er hinn fyrsti, at ek muna fara af landi í brott til Róms eðr allt til Jórsala, ok sækja helga staði, ok hafa tvau skip ok þat sem vèr þurfum, ok vil ek svá bæta fyrir sál hvárs-tveggja okkars. Þat mun ek ok sverja, at koma aldri til Orkneyja meðan ek [lifi].” En Hákon neitaði þessu. Þá mælti Magnús jarl: “Nú með því at líf mitt er [í] yðru valdi, ok ek veit mik margt hafa gjört í móti guði, ok þarf ek fyrir því iðran at gjöra, ok ek sè at þat er úsæmiligt, at þú drepir mik: þá sendú mik til vina okkarra, ok lát mik þar varðveita ok tvá menn með mèr til skemtaðar við mik; sjá þú ok svá fyrir, at ek koma eigi ór þeirri varðveizlu nema með þínu ráði.” Þessu neitaði Hákon jarl skjótt ok menn hans, ok fundu margar greinir til, at þat mátti eigi vera. Þá mælti enn Magnús jarl: “Nú er einn hlutr eptir; ok veit guð, at ek sè meirr fyrir yðvarri sæmd en heilsu minni: láttu aflima mik eðr augum ræna, ok set mik svá búinn í myrkva-stofu.” Hákon jarl svarar: “Þessa sætt tek ek, ok eigi beiði ek framarr.” Þá hljópu höfðíngjarnir upp ok mæltu: “Drepa munum vèr nú annan-hvárn ykkarn, ok eigi skulut þit báðir landi ráða hèðan frá.” Þá svarar Hákon jarl: “Ef þèr vilit svá strangir vera í þessu máli, þá vil ek miklu heldr kjósa, at lifa ok hafa ríki.” Svá hefir sagt frá tali þeirra sá maðr er Holdboði hèt, sann-orðr maðr, er þá var annarr maðr með Magnúsi jarli. Ok þat sagði hann, at Magnús jarl væri þá með mikilli hugar staðfesti, þá er hans mótstöðumenn mæltu slíkt sem nú var sagt, at hann mælti hvárki með stygð nè reiði. Eptir þat fèll hann til bænar, ok laut í gaupnir sèr, ok helti út mörgum tárum í guðs augliti.

13. Þá er Magnús jarl var til dauða dæmdr bauð Hákon jarl merkis-manni sínum, er Ófeigr hèt, at höggva Magnús jarl; þá neitaði hann því með mikilli reiði. Þá nauðgaði hann til steikara sinn, er Lífólfr hèt; er þá tók hann at gráta hástöfum. Þá mælti Magnús jarl: “Eigi skaltú gráta,” segir hann, “þat er ókarlmannligt, en frægð er at vinna slík[t]. Verðú með staðföstum hug; því at þú skalt hafa klæði ok vápn mín, sem siðr ok lög eru enna fyrri manna. Eigi skaltú hræðast; þvíat þú gjörir þetta nauðigr; ok sá er þik nauðgar til þessa, misgjörir meirr en þú.” Síðan fór hann af kyrtlinum, ok gaf honum, ok bað sèr leyfis at biðjast fyrir; ok þat var honum veitt. Hann fèll þá allr til jarðar, ok gaf sik guði, ok fórnfærði sik svá honum. Ok eigi at eins bað hann fyrir sèr ok vinum sínum, heldr ok fyrir úvinum sínum ok banamönnum; ok fyrir-gaf þeim af öllum hug þat sem þeir misgjörðu við hann; ok játaði af öllum hug misverka sinn fyrir guði; ok bað þá af sèr þvást í úthellíngu blóðs síns; ok fal önd sína guði á hendi; ok bað hann engla sína senda í mót honum, ok færa hana til ennar himnesku Paradísar. En þá er hann var leiddr til höggs, mælti hann við Lífólf: “Stattú fyrir mèr, ok högg mik í höfuð; þvíat þat sómir eigi, at höggva höfðíngja sem þjófa. Styrkstú, aumr maðr, ok óttast eigi; þvíat ek bað guð, at hann líkni þèr.” Síðan signdi hann sik, ok laut undir höggit; ok var högginn í mitt höfuðit eitt högg; ok leið svá af heiminum til guðs. Sá staðr, er Magnús jarl var höggvinn, var grýttr ok mosóttr. En litlu síðarr birtust verðleikar hans fyrir guði, svá at þar var fagr völlr, ok hann öðlaðist fegrð ok grænleik Paradísar, þeirrar er kallast jörð lifandi manna. Þar var síðan kirkja gjör. Hákon jarl leyfði eigi at líkami Magnúss jarls væri til kirkju færðr.

14. Svá segja fróðir menn, at um várit á Föstu eptir sættina í Hrossey bauð Þóra, móðir Magnúss jarls, báðum jörlunum til veizlu þá er þeir kæmi ór Egilsey frá fundinum. En eptir líflát Magnúss jarls fór Hákon jarl til veizlunnar at á kveðnum degi. Þóra gekk sjálf at beina við jarl. Ok er drykkr fèkk á hann, þá gekk Þóra fyrir hann ok mælti: “Nú ertú einn híngat [kominn]; en ek vænta ykkar beggja. Muntú nú vilja gleðja mik at guðs vitni ok manna; ok ver mèr nú í sonar stað, en ek skal þèr vera í móður stað. Ek þarf mjök miskunnar þinnar með guði, at þèr lofit mèr, at sonr minn sè til kirkju færðr; verit þèr mèr nú svá bæna, sem þèr vilit at guð sè yðr á dómsdegi.” Jarl þagnar, ok hugsar sitt mál, ok finst nú at þeim firna-verkum, sem til hans horfðu. Hann leit þá til hennar, ok feldi tár, ok mælti: “Grafðú son þinn þar sem þèr líkar.” Síðan var Magnús jarl færðr ok grafinn at Krists-kirkju í Byrgis-hèraði, þeirri sem Þorfinnr jarl hafði gjöra látið.

15. Brátt eptir þat sýndist opt himneskt ljós um nætr yfir greptri Magnúss jarls. Síðan tóku menn at heita á hann í nauðsynjum sínum, ef í háska vóru staddir, ok greiddist þegar mál þeirra, sem þeir beiddu. Jafnan var kendr himneskr ilmr yfir gröf hans, ok fengu menn heilsu þaðan. Því næst fóru menn af Hja[l]tlandi ok af Orkneyjum, þeir sem van-heilir vóru, ok vöktu menn þar at leiði hans; ok fengu þar bót meina sinna. En þó þorðu menn því eigi mjök upp at halda meðan Hákon jarl lifði. Svá er sagt, at þeir menn, sem mest vóru í svikum við Magnús jarl, dó flestir illum dauða ok herfiligum.

Í þenna tíma var Vilhjálmr biskup í Orkneyjum. Þá var biskups-stóll at Krists-kirkju í Byrgis-hèraði þar sem enn helgi Magnús jarl var grafinn; hann tortrygði lengi um helgi hans, ok drap niðr nýjúng þeirri fyrir lýðnum.

16. Eptir líflát Magnúss jarls tók Hákon ríki allt undir sik; lèt hann þá alla menn ganga til eiða við sik ok trúnaðar þá sem áðr höfðu þjónat Magnúsi jarli; gjörðist hann þá höfðíngi mikill. Hann hafði álög stór við þá menn, sem honum þóttu mest í móti sèr verit hafa í skiptum þeirra frænda. Nokkurum vetrum síðarr fór hann ór landi út til Róms, ok tók þar lausn sinna mála af páfanum. Í þeirri ferð fór hann út til Jórsala, ok sótti helga dóma, ok laugaðist í ánni Jórdan, sem síðr er til pálmara. Eptir þat kom hann heim í ríki sitt. Hann gjörðist þá stjórnsamr ok friðaði vel ríkit. Setti hann þá ný lög, ok tók við slíkt at vaxa vinsæld hans. Kom þá svá, at Orkneyíngar stunduðu á ekki annat en at hafa Hákon jarl at höfðíngja yfir [sik] ok hans afkvæmi.

Bergfinnr Starrason hèt bóndi norðan af Hja[l]tlandi, hann var sjónlauss ok fór suðr til Orkneyja ok vakti hjá leiði ens helga Magnúss jarls. Með honum vöktu tveir menn; hèt annarr Sigurðr en annarr Þorbjörn; þeir vóru báðir kryplíngar. Enn helgi Magnús jarl sýndist þeim öllum ok gjörði þá alheila. Enn vöktu xxiij. [menn] at leiði Magnúss jarls ok fengu allir bót meina sinna.

Margir menn töluðu þat fyrir Vilhjálmi biskupi, ok eggjuðu hann á, at ræða um við Pál Hákonarson, er þá rèð fyrir Eyjunum eptir föður sinn, at hann legði leyfi til at upp væri tekinn ór jörðu heilagr dómr Magnúss jarls, en biskup tók því þúngliga. Opt var hann í draumum á mintr, at hann lèti sèr skiljast um helgi jarls, ok vildi hann þó eigi trúa. Síðan kom svá, at hann [varð] knúinn til með bardögum guðligum, at vegsama jarteinir ok heilagleik Magnúss jarls.

17. Þat var eitt sumar, er Viljálmr biskup sigldi austr til Noregs nokkurra nauðsynja ok þegar heim um haustið, ok kom nærr vetr-nóttum til Hja[l]tlands. Þá lögðust á andviðri ok stormar. En er lengi vetrar gaf eigi byr til Eyjanna, þá örvænti biskup, at hann mundi koma til stóls síns fyrir vár. Stýrimaðrinn spurði, ef hann vildi samþykkja helgi Magnúss jarls, ef hann sýngi messu hinn næsta Dróttinsdag heima. Biskup samþykti þessu at kalla, ok meirr af nauðsyn en af áheiti. En er þetta var játað, þá kyrði veðráttu, ok gaf brátt byr hagstæðan. Ok síðan sigldu þeir til Orkneyja; ok kom hann heim enn næsta Drottinsdag; ok lofuðu allir guð ok hans enn helga píslar-vátt Magnús jarl. Nokkurir menn sanna þat, at Vilhjálmr biskup samþykti eigi fyrr at taka ór jörðu helgan dóm Magnúss jarls, en sá atburðr varð þar heima einn dag, at hann mátti eigi ganga ór kirkjunni. Þvíat hann var orðinn blindr, ok fann eigi dyrnar, þar til er hann iðraðist ótrú sinnar, ok grèt ákafliga ok bað guð, at hann mætti hitta leiði Magnúss jarls. Ok er hann kom þar, fèll hann allr til jarðar, ok hèt at taka þegar ór jörðu helgan dóm hans, er hann fengi sýn sína. Ok er hann lauk bæn sinni fèkk hann sýn sína þar við leiðit.

18. Eptir þat samnaði hann saman enum vitrustum mönnum ok enum göfgustum í Orkneyjum, ok kom þá mikill mann-fjöldi til Krists-kirkju í Byrgis-hèraði. Var þá tekinn ór jörðu heilagr dómr Magnúss jarls, ok vóru þá mjök komin upp beinin ór jörðu. Hann lèt þvá beinin, ok taka köggul, ok reyndi í vígðum eldi þrysvar. En hann brann eigi, heldr varð hann svá sem brent silfr. Þat er sumra manna sögn, at hann rynní í kross. Þá gjörðist þar margar jarteinir af helgum dóminum. Síðan tóku lærðir menn helgan dóminn, ok lögðu í skrín, ok settu yfir altari. Þat var Lucie-messu fyrir Jól; ok vóru þá liðnir xx. vetr frá lífláti Magnúss jarls. Lífláts-dagr hans er haldinn um várit xvj. kal. Maii. Vilhjálmr biskup bauð þá heilagt at halda hvárn-tveggja daginn um allt sitt biskupsdæmi; ok hann var síðan í mikilli ástúð við hinn helga Magnús jarl. Vilhjálmr var fyrstr biskup í Orkneyjum ok ríkti lxvj. vetr.

19. Gunni hèt bóndi skilgóðr í Vestrey; hann dreymdi, at hinn helgi Magnús jarl kæmi til hans ok mælti: “Þat skaltú segja Vilhjálmi biskupi, at ek vil fara brott ór Byrgis-hèráði austr í Kirkjuvág; ok trúi ek því, at guð mun þar veita mèr miskunn, at þeir munu verða heilir meina sinna, er minn fund sækja með rèttri trú. Þú skalt segja draum þinn djarfliga.” En er hann vaknaði, þorði hann eigi at sega drauminn; þvíat hann ugði reiði Páls jarls. Næstu nótt eptir sýndist honum Magnús jarl, ok bað hann segja þá drauminn, er flestir væri við. “En ef þú gjörir eigi svá, þá muntu taka víti á þèr þessa heims, en meira annars heims.” Ok er hann vaknaði, varð hann óttafullr; ok fór til Hrosseyjar á fund biskups, ok segir drauminn at biskups-messu í miklum mannfjölda. Þar var þá Páll jarl, ok bað öll alþýða, at biskup færði helgan dóminn í Kirkjuvág, svá sem Magnús jarl hafði vitrað. En Páll jarl þagði hjá, ok setti dreyr-rauðan. Síðan fór Vilhjálmr biskup austr í Kirkjuvág með virðuligu föruneyti, ok flutti þangat helgan dóm Magnúss jarls. Var skrínit sett yfir altari í kirkju þeirri sem [þar er]. Þá var í Kirkjuvági kaupstaðrinn lítt húsaðr, ok hefir hann mjök síðan eflzt. Fóru þangat síðan margir menn; ok vöktu þar í kirkju at helgum dóminum; ok fengu bót meina sinna, ef hètu á Magnús jarl með rèttri trú.

Þá fór Bergfinnr öðru sinni norðan af Hjaltlandi með son sinn líkþrán, ok vöktu þeir at helgum dómínum. Bergfinnr gaf þá fè mikit enum helga Magnúsi jarli. Ok á þriðju vöku-nótt sýndist hann þeim báðum feðgum í svefni, ok strauk um líkama Hálfdanar, ok gaf honum heilsu. Bergfinni þótti ok sem hann tæki höndum á augum hans ok mælti: “Þú munt fá sýn þína, slíka sem þá er þú vart skygnastr; þvíat þú fórt nú híngat með rèttri trú, ok gaft fè mikit híngat guði til dýrðar, ok tortrygðir eigi heilagleik minn.” Bergfinnr var þá skygn maðr er hann vaknaði.

20. Þórðr dreka-skoltr hèt maðr; hann var leigumaðr Bergfinns bónda. Hann barði korn í bygg-hlöðu næsta dag fyrir Magnús-messu um vetrinn. En at öðrum lit, þá gekk Bergfinnr út, ok bað hann hætta verkinu. Þórðr svarar: “Þat er sjaldan at þèr þykki ek of lengi vinna.” Bergfinnr mælti: “Messu-dag þann sem á morgin [er], eigum vèr at halda sem vèr kunnum bezt.” Gekk þá bóndi á brott, en Þórðr vann sem ákafast. En er skamt leið, gekk bóndi út, ok mælti við Þórð af reiði: “Mjök mislíkar mèr at þú vinnr nú; þvíat þá var þessi dagr lögtekinn, er heilagr dómr Magnúss jarls var reyndr ok skrínlagðr; ok lát af þegar í stað.” En Þórðr vann sem áðr. Ok er menn vóru mjök mettir, þá kom Þórðr inn í herfiligum búningi ok drakk þegar. Ok er hann hafði drukkit, varð hann óðr, svá at hann varð þegar í bönd at færa; ok hèlt því sex dægr. Þá hèt Bergfinnr bóndi fyrir honum, at gefa hálfa mörk silfrs til skríns Magnúss jarls, ok láta Þórð vaka þar þrjár nætr, ef hann yrði heill. Ok fèkk Þórðr heilsu sína á enni sömu nótt sem heitið var.

Ögmundr hèt maðr; hann var systurson Bergfinns bónda. Þvertrè fèll í höfuð honum, ok lamdist haussinn mjök; en Bergfinnr hèt fyrir honum, ok hlutaði um hvárt heita skyldi suðr-göngu eðr man-frelsi, eðr fè til skríns Magnúss jarls. En sá kom upp, at gefa fè til skrínsins. Ok fèkk hann þá þegar mál sitt, ok fór til ens helga Magnúss jarls ok varð þar heill. En Bergfinnr bóndi gaf hálfa mörk silfrs til skrínsins sem hann hèt.

Ámundi hèt maðr Illugason; hann hafði ena vestu líkþrá. Hann fór til ens heilaga Magnúss jarls, ok vakti, ok bað sèr heilsu. Hinn heilagi Magnús jarl sýndist honum í svefni, ok fór höndum um líkam hans, ok gaf honum heilsu. Sigurðr hèt maðr; hann var óðr, svá at hann var rifaðr með húð; síðan var hann færðr til ens helga Magnúss jarls; ok fèkk hann þar heilsu.

Þorbjörn hèt maðr; hann var enn ærr, ok var færðr til Magnúss jarls; ok tók hann þar heilsu sína. Sigurðr hèt maðr norðan af Fetilar; hönd hans var krept svá at fíngrnir lágu í lófa. Hann fór til ens heilaga Magnúss jarls, ok varð þar alheill. Sigríðr hèt kona Sigurðardóttir, er blind var frá barnæsku ok til þess er hon var tvítög. Faðir hennar flutti hana til Magnúss jarls, ok lèt hana vaka þar, ok gaf fè mikit til heilsu henni, ok fèkk hon þar sýn sína. Önnur kona hèt ok Sigríðr, er brotnaði fótleggr í tvá hluti, ok var hon færð til ens helga Magnúss jarls, ok fèkk hon þar heilsu sína. Sigríðr hèt enn þriðja kona; hon var með Þorláki er bjó á Baltastöðum. Hon saumaði þá er aðrir menn lètu heilagt um daginn fyrir Magnús-messu. Þorlákr spurði hví hon ynni svá lengi; en hon kvaðst þá mundu hætta. Hann kom aptr ok spurði hví hon gjörði svá illa, “ok far í brott, ok vinn eigi hèr lengr.” Hon kvað þá lítið ósaumat, ok vann sem áðr til þess er myrkt var. En er menn bjoggust til nátt-verðar, þá ærðist hon; ok færðu menn hana í bönd. En Þorlákr hèt fyrir henni, ok var hlutað hvárt heita skyldi Róm-göngu eðr man-frelsi; eðr gefa fè til skríns Magnúss jarls. En sá kom upp, at gefa fèit. Þorlákr færði hana til Magnúss jarls; ok varð hon þar heil, ok gekk síðan suðr.

Þorkell hèt maðr er bjó í Orkneyjum; hann fèll af bygg-hjálmi sínum ok lamdist allr öðrum megin. Hann var færðr til ens helga Magnúss jarls, ok fèkk þar heilsu sína. Gróa hèt kona; hon var óð; ok var færð til Magnúss jarls, ok fèkk þar heilsu sína; ok var þar alla æfi sína síðan.

Menn tveir brutu gull af skríni ens helga Magnúss jarls; annarr var Katneskr, en annarr Orkneyskr. Enn Katneski fórst á Pétlandsfirði, sá hèt Gilli; en annarr ærðist, ok sagði í órunum, hvat þeir höfðu gjört; ok var þá heitið honum suðr-göngu, ef hann yrði heill at skríni Magnúss jarls. Síðan var honum þangat fylgt, ok fèkk hann þar heilsu sína.

Í Englandi vóru tveir menn, er mikit fè lögðu við kast, ok er annarr hafði látið mikit, þá lagði hann út kugg einn, ok allt þat sem hann átti. En hinn kastaði tvau sex fyrri. Þá þótti honum úvænkast; ok hèt á enn helga Magnús jarl, at hann skyldi eigi láta, ok kastaði; en teníngrinn hraut í sundr ok kómu upp tvau sex ok ás, ok hlaut hann þá allt, ok gaf síðan mikit fè Magnúsi jarli.

Þá er Rögnvaldr kali jarl, systurson ens helga Magnúss jarls, var kominn til ríkis í Orkneyjum ok settist um kyrt, þá lèt hann marka grundvöll til Magnús-kirkju í Kirkjuvági, ok fèkk smiði til; ok gekk sú smíð bæði vel ok skjótt; ok er þat ágæt smíð ok vel vandað. Síðan var þangat fluttr heilagr dómr Magnúss jarls, ok verða þar margar jarteinir at hans helgum dómi. Þar er nú ok biskups-stóll, sá er fyrr var at Krists-kirkju í Byrgis-hèráði.

Maðr hèt Eldjárn ok var Varðason; hann átti konu ok mart barna, ok bjó norðr í Kelduhverfi. En í hallæri miklu þá varð hann fátækr ok vanheilsufullr, svá at hann mátti eigi sjálf-bjarga verða; ok með svá litlum mætti varð hann, at hann mátti eigi ganga, ok var ekit milli bæja. Þat var eptir Páska um várit, at honum var ekit Fimtadag ok Föstudag ok Laugardag, ok hafði enga fæðslu. Hann kom at nóni Laugardag þar sem prestr bjó, ok var þar um nóttina. Ok um morgininn, er menn fóru til óttu-söngs, bað hann, at hann skyldi bera til kirkju; ok þat var gjört. Eptir óttu-sönginn fóru menn inn milli tíða. En hann lá úti þar sem um hann var búit; var hann þá svá mátt-lítill, at hann ætlaði þá mundu yfir lyka. Honum kom þat ok í hug, hverr verit hafði fyrr hagr hans, þá er hann átti fè þetta allt saman; ok bæn sú, er hann baðst fyrir, fèll honum svá nærr, at hann komst við mjök. Þá tók hann ok hèt sex dægra föstu, ef guð gæfi honum nokkura heilsu; þeirri föstu hèt hann bæði fyrir Ólafs-messu ok Magnúss-messu. Þá er hann hafði mælt fyrir heiti sínu, fóru menn til tíða, ok söng prestr messu. Þá er lesinn var pistill, sofnaði hann; en þeir er hjá vóru hugðu hann andast mundu. Í svefninum bar sýn fyrir hann, at hann þóttist sjá ljós mikit innar í sönghúsit, en þat fór útar til hans. Hann sá með ljósinu mann fríðan, ok sá mælti til hans: “Eldjárn!” kvað hann, “máttú lítið nú?” Hann þóttist svara: “Svá þykki mèr; en þó má vera, at þat sè eigi. En hverr ertú?” Hann svarar: “Hèr er enn helgi Magnús jarl Erlendsson. Viltú heill verða?” Hann svarar: “Vilda ek.” [Hinn svarar]: “Ólafr konúngr enn helgi heyrði bæn þína ok heit þat, er þú hèzt á okkr til heilsu-bótar þèr. En hann sendi mik híngat, at gefa þèr heilsu; þvíat kona hèt á hann vestr í Fjörðum, ok fór hann þangat at gjöra hana heila.” Þá tók Magnús jarl at fara höndum um hann; en hann vaknaði þá er upp var hafit guðspjall. Hann mælti við þá menn er næstir vóru, at þeir reisti hann upp. En þeir svöruðu: “Hví mundu vèr reisa þik upp, er þú mátt þèr ekki?” Hann svarar: “Ek setla mik nú heilan.” Þeir tóku til hans, ok reistu hann á fætr; ok stóð hann um allt guðspjallit, ok svá um alla messuna þaðan í frá. Eptir messu gekk hann innarr at presti, ok segir jarteinina, hversu guð hafði gefit honum heilsu. En allir lofuðu guð fyrir þá miskunn, er hann [hafði] þeim veitt fyrir verðleika ens helga Magnúss jarls. Hann árni oss miskunnar ok synda-lausnar við Drottinn várn Jesum Christum, er með Feðr ok Helgum Anda lifir ok ríkir guð um allar aldir. Amen.

---

Fotnoter: